Әле генә тетелгән мамыҡтай өлпәләнеп, күбек ише күперелеп, аҙ ғына елгә лә елпелдәп осорға әҙер, табан аҫтында ғырт-ғырт ятҡан сафтан-саф, пактан-пак тәүге ҡарҙы иң көтөп алғаны беләһегеҙме кем? Ул – һунарсы. Сикһеҙ түҙемһеҙлек менән, өмөт тулы хыялдарға бирелеп көтә ул ошо көндө. Уның өсөн нәҡ ошо көндән мөғжизә тыуа – ҡара көҙ ахырынаса шымтайып, эсендәген тышына сығармай торған урман – мөғжизәләр иле – йомартланып китеп эс серҙәрен сисә башлай. Әлбиттә, ҡырпаҡ ҡар өҫтөндәге үҙе серле, үҙе хикмәтле яҙма-һыҙмаларҙы “уҡый” белгән кешегә генә сиселә улар. Әйтәйек, таң алдынан ғына ҡабаланып ерән төлкө үткән. Ул бер урында ла туҡталып тормаған, уны бер нәмә лә ҡыҙыҡһындырмаған, тимәк, төнгө һунары уңышлы булған – тамағы туҡ. Күп тә бармай, көндөҙгө ялға ятасаҡ. Төлкө ғәҙәттәрен яҡшы белгән һунарсыға уны ошо мәлдә эләктереүе бер ни тормай.

Һәр төбәктә тыуған яғына, тирә-яҡ тәбиғәтенә һоҡланып йәшәүселәр, улай ғына түгел, ошо матурлыҡты кешеләргә еткерергә тырышыусылар, киләсәге өсөн борсолоусылар бар. Улар ауыл тарихын теркәп ҡалдыра, тыуған мөхите тураһында риүәйәттәрҙе йыя, исем-атамаларын асыҡларға тырыша, ишеткәндәрен ҡағыҙға теркәй. Ҡырмыҫҡалы районынан даими авторыбыҙ Фидат ағай Юнысов та үҙе олоғайғансы күңелен шатландырғандарҙы, өйкәгәндәрҙе ҡағыҙға яҙып, уйҙары менән уртаҡлашып барҙы. Уҡыусыларға уның бер нисә тәбиғәт ҡомартҡыһы тураһындағы мәҡәләһен тәҡдим итәбеҙ.

Һәр беребеҙҙең йортонда бесәй барҙыр тиһәм, яңылышмаҫмын. Тик аллергия менән ауырыған айырым кешеләр генә был йомшаҡ хайуандан баш тарта. Йылыны яратҡан йөнтәҫ дуҫыбыҙҙың файҙаһы ифрат ҙур. Әйткәндәй, ул өй тирәһендә сысҡандарҙы аулай һәм үҙенең көйлө мырылдауы менән күңелгә кәйеф, тыныслыҡ өҫтәй.

– Иртәгә иртән мышы балаһын ҡотҡарырға барабыҙ. Һин беҙҙең менәнме? Улай булһа, юлға сығып тор!
Башҡортостандың махсус һаҡланған биләмәләр дирекцияһының бүлек мөдире Марат Биктимеров һүҙҙе ҡыҫҡа тотто. Баҡһаң, дирекцияға Ишембай районының Ишей ауылынан шылтыратҡандар икән. Ауылда йәшәгән ике кеше урмандан ҡайтып барғанда бер өйөр эттәрҙең нимәгәлер ташланғанына иғтибар иткән. Ҡырағайлашҡан эттәр мышы балаһын талай икән. Һунарсылар малҡайҙы йәлләп өйҙәренә алып ҡайтҡан. Шунда уҡ ветеринарҙы саҡырғандар. Табип, яраларын ҡарағандан һуң, мышы балаһын махсус үҙәккә күсерергә кәрәклеген әйткән. Шулай итеп, “Тимка” ҡушаматы алған мышыны һунарсылар белгестәргә тапшырырға була.

Бөрйән урмандарында йәшәүсе халыҡтың борон-борондан төп шөғөлө: малсылыҡ, умартасылыҡ, һунарсылыҡ. Итте, балды яратыусы айыу күпләп үрсеп китһә, ауыл хужалығына ҙур зыян килтереүе ихтимал. Шуның өсөн урындағы халыҡ быға юл ҡуймаҫҡа тырышҡан, һунарсылыҡтың төрлө ысулын ҡулланып, тиреһен, итен файҙаланған.
Ҡышҡыһын һунарсылар өңөнән сығарған, яраланған ваҡытта, туй осоронда айыуҙар кеше өсөн үтә хәүефле була.

Һунарсылыҡ буйынса яңы ҡанундарға үҙгәрештәр индергәндән һуң, билет алыу, элеккеһен алыштырыу тәртибе еңелләште. Быға тиклем һәр һунарсы 31 мартҡа ҡәҙәр йыл һайын билетын киренән теркәтеп, ә биш йыл һайын алмаштырып торҙо. Унан да бигерәк, уны ниндәйҙер аныҡ һунарсылыҡ йәмғиәте бирҙе. Һунарсы тәғәйен урында ғына ауға сыға ала ине. 2011 йылдан Рәсәйҙә ошондай документтарҙы дөйөм һунарсылыҡ билетына — дәүләт өлгөһөндә эшләнгәндәренә — алмаштырыу башланды.

Һунар темаһына яҙған саҡта кешенең иң яҡын, тоғро дуҫы, ярҙамсыһы – эттәр тураһында бәйән итке килә. Булмаһа, һунар эттәрен киләһе сығарылыштарға ҡалдырып торайыҡ. Үҙебеҙҙең юлдаштар хаҡында иң фәһемле, ҡыҙыҡ хәлдәрҙе иҫкә төшөрөп, редакция почтаһына яҙып һалайыҡ. Беҙ, үҙ сиратыбыҙҙа, тоҡом төрҙәре тураһында тулыраҡ мәғлүмәт бирербеҙ.

Рифҡәт ағай иптәштәре менән ер һөрә икән. Ҡапыл нимәлер шаҡ-шоҡ килеп, тракторы һүнеп ҡуя. Тиҙ генә ремонтларлыҡ түгел. Аҡсаны көрәп ала торған мәл бит, етмәһә. Кешенән ҡалышмайым тип, сәмләнеп киткән ағайға был, әлбиттә, ҙур ҡайғы була. Ни эшләргә? Уның башына бер шәп уй килә.

Төлкөгә ҡапҡан һалыу өсөн ҡулай урындарҙы мин алдан ҡарап, билдәләп сығам. Шулай иткәндә күпкә еңелерәккә тура килә: һис юғында, ауыр ҡапҡандарҙы бушҡа йөкмәп йөрөмәйһең. Урманға бөгөнгө сәфәремдең дә маҡсаты ошо. Ҡайҙандыр һиҙә һалып алған Аҡтырнаҡ та эйәрҙе. Ғәҙәттә, эҙҙәрҙе тапап бөтә, тип мин уны алып йөрөмәйем, был юлы, нисектер, ҡаршы килмәнем. Эт күңеле – бер һөйәк, рәхәтләнеп йөрөп ҡайтһын әйҙә. Лайка тоҡомло эттәргә хәрәкәт кәрәк. Хәрәкәтһеҙ торһалар, һунар ҡомарын юғалталар. Еңеллекте артығыраҡ теләнем, ахыры, ҡушкөбәгемде лә алып торманым. Белһәм икән аҙаҡ үкенеремде...

Һәр йәнлектең, ҡоштоң ниндәй төркөмгә, ғаиләгә, тоҡомға ҡарағанлығын билдәләп йөрөтәләр. Мәҫәлән, беҙ ҡоштар батшаһы тип атаған бөркөт ыласындар төркөмөнә (отряд), ҡарсығалар ғаиләһенә ҡарай. Беҙҙең халыҡта ул – ҡыйыулыҡ, ғорурлыҡ, таһыллыҡ билдәһе. “Бөркөт һымаҡ ҡыйыу”, “күҙ ҡарашы бөркөттөкөләй”, “бөркөттәй сая”, тиҙәр. Бындай ҡылыҡһырлама электән тик батыр йөрәкле ир-егеткә генә бирелгән.