Федераль дәүләт статистика хеҙмәтенең Башҡортостан буйынса территориаль органы (Башҡортостанстат) етәксеһе Әкрәм Мөхәмәт улы ҒӘНИЕВ менән әңгәмә тәҡдим итәбеҙ.
– 2017 йылда Рәсәй Хөкүмәте беҙҙең илдә һанлы иҡтисадты үҫтереүҙең программаһын раҫланы. Нимә ул “һанлы иҡтисад”, ни өсөн был яңылыҡты статистика хеҙмәткәрҙәре хуплап ҡабул итте?
– “Һанлы иҡтисад” терминын АҠШ-тың Массачусетс университеты ғалимы Николас Негропонте 1995 йылда тәү башлап ҡуллана башланы. Был билдәләмә иҡтисадтың бер өлөшө булып тора һәм етештереү, бүлеү, алыш-биреш итеү һәм ҡулланыу процестарына, мәғлүмәти коммуникация технологияларын файҙаланып, һанлы үҙгәрештәр индереүҙе аңлата. Ябай ғына итеп әйткәндә, йәмғиәттең хужалыҡ эшмәкәрлеген һанлы электрон саралар ярҙамында алып барыу ул. Беҙҙең хеҙмәткә бының ниндәй ҡатнашлығы бар, тигән һорау тыуырға мөмкин. Росстаттың мәғлүмәти-иҫәпләү системаһы илдәге иң ҡеүәтле биш мәғлүмәт сараһына инә. Һуңғы 15 йылда Росстат тарафынан мәғлүмәти-иҫәпләү селтәрен яңыртыу тормошҡа ашырыла, рәсми статистика мәғлүмәттәрен йыйыуҙы, эшкәртеүҙе өҙлөкһөҙ тәьмин итеү, статистик күҙәтеүҙәрҙе аҙ сығымдар менән алып барыу төп маҡсат булып тора.
Рәсәй Федерацияһының һанлы иҡтисадты үҫтереү программаһы рәсми статистиканы, мәғлүмәттәргә идара итеүҙең федераль системаһын яңы технологик нигеҙҙә ойоштороуҙы күҙ уңында тота. Был системаның нигеҙен һанлы Аналитик платформа тәшкил итергә тейеш. Уны булдырыуҙа Росстаттың әле йәшәп килгән иң һөҙөмтәле мәғлүмәти-иҫәпләү сараларын файҙаланырға кәрәк тигән бурыс ҡуйылған.
– Һанлы иҡтисадты индереү республикала нисек бара? Уның йоғонтоһо ойошма-предприятиеларҙың эшмәкәрлегендә, халыҡтың тормошонда сағыламы?
– Росстат һәм уның урындағы органдары бер нисә йыл инде даими рәүештә мәғлүмәт-аралашыу технологияларын файҙаланыуҙы күҙәтә бара.
Республикала тикшерелгән 6412 ойошманың (улар иҫәбенә бәләкәй эшҡыуарлыҡ субъекттарынан тыш юридик берәмектәр һәм уларҙың ойошмалары ғына инә) 97 проценты тирәһе үҙҙәренең эшмәкәрлегендә мәғлүмәт-аралашыу технологияларын файҙаланған. Шәхси компьютерҙарҙы барлыҡ ойошмаларҙа ла тиерлек ҡулланалар, яҡын киләсәктә уларҙың барыһы ла төрлө глобаль мәғлүмәт селтәрҙәрендә эшләйәсәк.
Бөтә кешеләр ҙә мәғлүмәт ресурстарынан файҙалана алһын өсөн республикала байтаҡ эш башҡарыла, һәм был йәһәттән алға китеш бар. Әгәр 2010 йылда 100 ғаиләгә 63 компьютер тура килһә, әле был һан 130-ға етте, Башҡортостан ошо күрһәткес буйынса Волга буйы федераль округында 4-се, ә Рәсәй Федерацияһы төбәктәре араһында 25-се урында.
Республикала 15 – 22 йәштәгеләрҙең 71 проценты дәүләт һәм урындағы муниципаль органдар менән интернет, электрон почта һәм һәр төрлө терминалдар аша бәйләнешкә инә. Һаулыҡ һаҡлау өлкәһенә ҡараған хеҙмәттәрҙең 69, һалым түләүҙең – 28,5, Эске эштәр министрлығы һәм Юл хәрәкәте хәүефһеҙлеге дәүләт инспекцияһына мөрәжәғәттәрҙең – 25,5, фән һәм мәғарифҡа бәйле мәсьәләләрҙең – 16,6, тормош-көнкүреш хеҙмәтенә ҡағылған һорау-мөрәжәғәттәрҙең 16,1 проценты интернет селтәре аша бирелә һәм хәл ителә. Тикшеренеүҙәрҙән күренеүенсә, халыҡтың күпселеге үҙенең көндәлек тормошонда һәм эшендә мәғлүмәт технологияларын киң ҡуллана, йәштәр генә түгел, оло йәштәгеләр ҙә интернеттан әүҙем файҙалана.
– Һеҙ етәкселек иткән статистика тармағында һанлы иҡтисадты тормошҡа ашырыу нимә бирәсәк, айырып әйткәндә, халыҡ һанын алыу, уның күсеп йөрөүендәге үҙгәрештәр (миграция хәле) тыуым һәм үлем хаҡында мәғлүмәттәр алыуға ярҙам итәсәкме?
– Төп бурыс – күп һанлы отчеттарҙы кәметеү, уларҙы йыйыуҙы ябайлаштырыу, шулай уҡ статистика мәғлүмәттәренән файҙаланыусыларға уңайлы, ябай шарттар тыуҙырыу, уларҙың үҫә барған талаптарын ҡәнәғәтләндереү.
Әлегә респонденттарға, рәсми мәғлүмәттәрҙән тыш, төбәк отчеттарын да бирергә тура килә. Был осраҡта һәр мәғлүмәт йә отчет үҙенә башҡа йәшәй, йәғни бер-береһенән айырыла, ә был эштә ауырлыҡтар тыуҙыра. Отчет биреүҙе еңеләйтеү һәм уларҙы бер төрлө итеү өсөн Росстаттың Статистика реестры нигеҙендә (күҙәтеү) объекттарының Берҙәм регистры булдырыласаҡ. Был эштең тәүге этабы тамамланды ла инде. Статистика күҙәтеүенә алынған барлыҡ объекттарҙың автоматлаштырылған системаһы булдырылған. Киләһе аҙым – Росстаттың Статистика регистрына бөтә ил буйынса берҙән-бер мәғлүмәт йыйыусы статусы биреү.
Рәсәй Президенты Указына ярашлы, Берҙәм федераль мәғлүмәт ресурсы төҙөлә, икенсе төрлө әйткәндә – Халыҡ реестры булдырыла. Кешенең тормошондағы ваҡиғаларҙы, халыҡтың күсеп йөрөүен теркәүсе ойошмаларҙың мәғлүмәттәре ошонда инәсәк. Был ресурс тулы ҡеүәтенә 2025 йылда эшләй башлаясаҡ тип күҙаллана. Халыҡ реестрын тултырыу 2018 йылда башланды. Халыҡтың тәбиғи үҫеше хаҡындағы мәғлүмәт йыйыу системаһы үҙгәрә, сөнки тыуым һәм үлем тураһындағы төп мәғлүмәтте Халыҡ реестрынан алырға мөмкин буласаҡ.
Шулай уҡ халыҡтың күсеп йөрөүе хаҡындағы беренсел мәғлүмәтте йыйыу эше лә камиллаштырыласаҡ. Мәғлүмәт сығанағы итеп Рәсәй эске эштәр министрлығының миграцияны иҫәпкә алыу дәүләт мәғлүмәт системаһын файҙаланыу ҡарала.
– Әлегә тиклем беҙ дөйөм дәүләт статистикаһы хаҡында һүҙ алып барҙыҡ. Башҡортостанстат алдында ниндәй бурыстар тора, киләсәктә ниндәй эштәр көтә һеҙҙе?
– Урындарҙағы ойошмаларҙың төп бурысы – мәғлүмәт йыйыуҙы һәм туплауҙы автоматлаштырыу. Был йәһәттән тәүге аҙым – мотлаҡ электрон отчет биреүгә күсеү. Интернет аша статистик мәғлүмәт йыйыу “Рәсәйҙә дәүләт статистикаһын 2007 – 2011 йылдарҙа үҫтереү”ҙең маҡсатлы программаһына ярашлы тормошҡа ашырыла башланы.
Респонденттарға мәғлүмәттәрҙе мотлаҡ электрон саралар аша тапшырырға тейеш тигән норматив-хоҡуҡи нигеҙҙәр булмаһа ла, ҙур, уртаса предприятиеларҙан, бюджет ойошмаларынан йыйылған мәғлүмәт 2009 йылда 10 процент тәшкил итһә, 2018 йылда ул 95 процентҡа еткерелде. Был күрһәткес буйынса Башҡортостанстат Росстаттың төбәк органдары араһында тәүге урындарҙы биләй.
Ҡыҙғанысҡа ҡаршы, бәләкәй эшҡыуарлыҡ предприятиеларының 50 проценты отчеттарҙы һаман да ҡағыҙҙа бирергә тырыша. Статистика органдары мәғлүмәтте электрон саралар ярҙамында йыйыуҙы киң ҡуллана. Әйтәйек, 2016 йылғы Бөтә Рәсәй ауыл хужалығы иҫәбен алыу барышында шәхси ярҙамсы хужалыҡтарҙың 40 процентынан планшетлы компьютерҙар ярҙамында мәғлүмәт йыйылды. 2020 йылда уҙасаҡ халыҡ иҫәбен алыу барышында ла планшеттар һәм интернет селтәре киң ҡулланыласаҡ.
Халыҡтан мәғлүмәтте интернет аша йыйыу 2018 йылдың октябрендә уҙған Һынау иҫәп алыуы ваҡытында ла файҙаланылды.
Мәғлүмәт туплау блогы Дәүләт хеҙмәте күрһәтеү порталына индерелде, илдең һәр кешеһенә һорау алыу ҡағыҙын үҙаллы тултырырға мөмкинлек бирелде. Башҡортостанда 12,6 меңдән ашыу кеше ошо сарала ҡатнашты. Төп бурыстың икенсеһе – өр-яңы технологияларға күсеү, ул “Мәғлүмәтте эшкәртеүҙең үҙәкләштерелгән системаһы” тип атала, уны ҡулланыу статистика мәғлүмәттәрен эшкәртеү һәм рәсми статистик мәғлүмәттәр алыу ваҡытын ҡыҫҡартыуға мөмкинлек бирәсәк. Әлбиттә, күсеү осоронда был бурысты тормошҡа ашырыу отчет биреүсе ойошмалар өсөн дә, дәүләт статистика органдары өсөн дә еңел булмаясаҡ.
2018 йылдың июненән Башҡортостанстат махсус элемтә операторҙарынан мәғлүмәт алыуҙа үҙәкләштерелгән берҙәм модулде файҙаланыуға күсте.
Өсөнсөнән, дәүләт хеҙмәтендәгеләрҙең һанын ҡыҫҡартыу, беҙ уны урындағы белгестәрҙе Үҙәк аппаратына күсереү юлы менән башҡарып сығырға тейешбеҙ. Республика муниципалитеттары биләмәһендә эшмәкәрлек алып барған ойошмалар менән хеҙмәттәшлектең яңы формаларын ҡулланыу арҡаһында был тенденция һаҡланасаҡ.
Әйтергә кәрәк, мәғлүмәт йыйыуҙың һәм эшкәртеүҙең юлдары ғына үҙгәреп ҡалмаясаҡ, уны файҙаланыуҙа ла үҙгәрештәр буласаҡ. Республиканың дәүләт органдары бер нисә йыл элек идара итеүгә бәйле мәғлүмәтте электрон юл менән йыя башланы. Башҡортостанстат әҙерләгән материалға “Управление” тип аталған дәүләт автоматлаштырылған системаһының төбәк сегменты ҡуйыла, был система республиканың үҫеше һөҙөмтәләрен билдәләргә, стратегик планлаштырыуҙы тормошҡа ашырырға һ.б. мөмкинлек бирә.
– Инфляция тигән төшөнсә бар. Ғәҙәттә, уның күрһәткестәрен көтөп алалар, ошо юҫыҡта бәхәсләшәләр һәм тәнҡитләйҙәр. Был күрһәткесте иҫәпләгән саҡта хәҙерге заман технологиялары ҡулланыламы?
– Башҡортостанстат белгестәре смартфон һәм планшет ярҙамында магазиндарҙа, баҙарҙарҙа, көнкүреш хеҙмәте күрһәтеү ойошмаларында хаҡтарҙы теркәй, тикшерелергә тейешле теҙмәне Росстат билдәләй. Ҡулланыу хаҡтарының үҙгәреүен статистик күҙәтеү халыҡ-ара стандарттарға һәм раҫланған статистика метрологияһына таянып алып барыла, был йәһәттән күҙәтеүҙең һайлап алып бөтә донъяла ҡабул ителгән тәжрибәһе ҡулланыла.
2018 йылдың ғинуарынан инфляция күрһәткестәрен эшкәртеү һәм билдәләү үҙәкләштерелгән юл менән Росстаттың хаҡтар һәм финанс статистикаһы идаралығында тормошҡа ашырыла. Хаҡтар тураһындағы беренсел мәғлүмәт туранан-тура федераль кимәлдәге Мәғлүмәтте һаҡлау үҙәгенә ебәрелә. Әйтергә кәрәк, ҡулланыу хаҡтарына ҡағылған мәғлүмәтте йыйыу һәм эшкәртеү тулыһынса асыҡ рәүештә башҡарыла, хаҡтарҙың ҡасан, ҡайһы ваҡытта һәм ҡайҙа теркәлгәнлеге хаҡында тулы мәғлүмәт бирелә.
Шулай булғас, бында ниндәйҙер бәхәскә, тәнҡиткә урын юҡ тип һанайым.
– Әңгәмәгеҙ өсөн ҙур рәхмәт. 2020 йылғы халыҡ иҫәбен алыуҙы уңышлы башҡарып сығырһығыҙ тип ышанабыҙ.