Яратам, тип әйтә алманым...

Кешеләр! Мин яраттым һеҙҙе! Уяу булығыҙ!

Юлиус Фучик, чех антифашисы.

Ҡаҙан аҫтындағы ҡуҙҙы тартырға тип кенә сүгәләгән ерҙән хайран ҡалып онотолған: ғүмер буйы ҡарай ошо усаҡтағы утҡа, ғүмер буйына ҡараптар туя алмай! Яңынан яңы йондоҙҙар ҡабынған, ялтлап һүнгән, күҙҙең яуын алырҙай балҡыштар менән емелдәгән мәңгелек бер йәнәш йыһан һымаҡ күрә лә китә.

Ныҡ ҡына итеп ишек шаҡығанға тертләп ҡалҡынды. Ул арала март буранының һалҡынын эйәртеп, туңған итектәре менән туҡылдашып килеп тә инделәр. Эйелә биреп ингән ике ир-егет һындарын турайтыуға, Фәрхинурҙың ыҡсым өйө бәләкәс, түшәме тәпәш булып киткәндәй тойолдо. Уҙамандарҙың береһе тәртешкәһен тотҡан килеш аптырап торған хужабикәгә ҡарап йылмайҙы:

– Ҡаҙ һурпаһының тәмле еҫе ҡапҡанан килеп инеү менән үк борҡоп китте, – тип малайҙарса танау тартып ҡуйҙы. – Һаумы, инәй, бына һиңә ҡунаҡ алып килдем, – тип юлдашына ымланы. – Өфө тиклем Өфөнөң үҙенән. – Юлдашының ут ҡыҙыуында бит алмалары ҡыҙарып киткәнлектән уғата йәш сырайлы күренгән хужабикәгә сәйерһенә биреп ҡарағанын абайлап йылмайҙы. – Фәрхинур инәй тап үҙе инде. Һин әле уның сәхнәлә һелкетә баҫып бейегәнен күрһәң. Әйттем бит, беҙҙең яҡтың һауаһы саф, һыуы шифалы, шуға оҙон ғүмерлебеҙ, тип. Эйе бит, инәй.

– Һикһән биш йәшендә ат һыбайлап күрше райондан әбей күҙләп йөрөгән Хәмәтҡәле ҡарт менән “етмеш йәшемдә уже икенсе тешем төштө” тип ҡайғырып ултырған Кузьма ҡорҙаш тураһында һөйләмәнеңме әле? – тип ихласлап хәбәргә ҡушылды Фәрхинур. Хәбәрсән егеттең үҙҙәренең силсәүит рәйесе Айбулат икәнен шунда уҡ танығайны. – Маҡтап йөрөйһөгөҙ, рәхмәт төшкөрҙәре, үтегеҙ.

Көткән кешеһе булғас, ғүмер буйы, хатта юҡлыҡ мәлендә лә, ризыҡты мулыраҡ әҙерләргә күнеккән Фәрхинурҙың һыйы йөҙ ҡыҙартырлыҡ түгел.

Төбәп, иркенләп килгәндәр, күрәһең, ҡуш услап күрешеп, үҙен Ришат тип таныштырған ҡунаҡ мул ғына күстәнәсен сығарҙы. Ҡала кешеһенә ауыл өйө ирмәктер инде: стеналағы фотоларҙы иғтибарлап ҡарап йөрөнө лә түрбашта эленеп торған ҙурайтылған фото алдына баҫып:

– Был ирегеҙме, инәй? – тип һораны. Шунан силсәүиткә ҡарап, – Оҡшаған, – тип ҡуйҙы.

Йәһәтләп өҫтәл әҙерләгән хужабикә сәйерһенде, тик төпсөшөргә ҡыйманы: “Кемгә оҡшаған? Ниңә оҡшаған?”

Тормош хәлдәрен һөйләшә-һөйләшә күңелле итеп ашап-эсеп ултырҙылар. Ихлас һорашҡастары, Фәрхинур ҙа иркенләп үткәндәргә төшөп китте – йә гәзит-журналдан хәбәрселер был Ришат тигән улан. Ансамблдәре ҡәҙимге данлы ғына булғас, ундай иғтибар күргәндәре бар Фәрхинурҙарҙың.

Ғүмер ебе тыуымдан үлемгә илткән тура һыҙыҡ түгел, ә дүңгәләк: өлкәнәйгән һайын сабыйлығыңа, инешеңә яҡыная бараһың, тигәндәре дөрөҫ, ахыры. Иртәнсәк нимә эшләгәнеңде кискеһен иҫкә төшөрөү ҡыйыныраҡ булһа ла, алыҫ бала саҡтар, әле кисә генә булған һымаҡ – үҙе яҡын, үҙе ғәзиз.

– Үҙемде иҫләгәндән бейергә яраттым. Атам бахыр, күңелсәк кеше булды. Саҡ ҡына бушаһа, ишек башынан ҡурайын алыр ҙа, әйҙә, ҡыҙым, бейе, тиер ине. Үҫә төшкәс, киске уйын, тиһәң, ашауҙы ла, йоҡоно ла онотор инем. Хатта күрше бабайҙан күтәрмәле сабата үрҙертеп алдым. Шаҡылдата баҫып бейер өсөн. Хәйер, саң-туҙанды борҡотоп ялан аяҡлап та бейергә аптырамай торғайныҡ. Нурулла менән дә бейеп таныштыҡ. Уйын ҡыҙған ғына мәлдә бер егет атын саптырып килеп туҡтаны ла, һикереп төшкән ыңғайға ҡоласын йәйеп миңә ҡаршы бейеп килә бит әй! Һалдат кейемендә. Аяғында кирза итек. Хатта бай егет булып күренде. Күргән-белгән кешем түгел. Ул саҡта әле балалыҡтан йүнләп сыҡмағанмын, егет-еләнгә иҫ киткән юҡ. Миңә тик бейеү булһын. Ә был, үҙенә күрә түгел, һелкетә баҫа бит әй! Бейене-бейене лә, атында елдереп китеп тә барҙы. Күрше ауылдан, етем генә бер егет, тинеләр. Армиянан яңыраҡ ҡына ҡайтҡан. Колхоз аттарын көтә, имеш. Шулай аҙна тирәһе елдереп килеп бейеп йөрөнө лә, күләгә уйнағанда ҡолағыма бышылдай:

– Һин дә нур, мин дә нур – яусы ебәрһәм, миңә сығаһыңмы?

– Ә һин мине уйынға сығараһыңмы?

Һорауымдың сәбәбе шул: атай мәрхүм булып киткәс, ҙур ғаиләбеҙгә баш булып ҡалған өлкән ағайым дилбәгәне үтә ҡаты тота, әйткән ваҡытынан саҡ ҡына һуңлап ҡайтһаң, сыбыртҡыға ынтылыуҙан да тартынмай. Әсәйем яҡлашырға маташһа: “Ана, кейәүгә сығыр ҙа йөрөр, әлегә уның өсөн мин яуаплы”, – тип ебәрә.

– Икәүләп сығырбыҙ, – ти Нурулла.

Мин һармаҡ, уйлап та тормай:

– Улайһа мин риза, тип торамсы. Ниңә, ҡарап тороуға яғымлы, етем булғаны ла һәйбәт, беҙгә ҡыҫылып, тыйып торған кеше булмаҫ.

Йәштәр рәхәтләнеп көлөштө.

– Нисә йәштә инең инде, инәй?

– Ун алтым тулыр-тулмаҫ. Ул замандар өсөн еткән ҡыҙмын инде, үҙем шулай бала аҡыллы булғанмын.

– Шунан, бергәләшеп уйынға йөрөнөгөҙмө һуң?

– Рәхәтләнеп. Тәүге йылда ни мал юҡ, ни ҡош-ҡорт ҡына ла юҡ. Өйҙөң эсендә лә һыйыр мөгөҙөнә элер нәмә юҡ. Бәхетебеҙ инде үҙебеҙгә эйәреп йөрөй. Ишек келәһенә сыбыҡ тығабыҙ ҙа... Бәпәй тыуғас та ҡылығымды ташламаным әле. Нурулла төндә мал көткәндә бәпесте сәңгелдәккә һалып йоҡлатам да йүгерәм. Бер кисте лә борҡолдата баҫып бейеп йөрөй инем, ағайым үтеп бара. Мине түңәрәктән һелкетә тартып алды ла һорай:

– Кейәү ҡайҙа?

– Көтөүҙә.

– Балаң ҡайҙа?

– Өйҙә, йоҡлай.

– Йәш балаңды ташлап уйында йөрөйһөңмө, һармаҡ? Елдер хәҙер тиҙ генә. – Морон төбөмдә сыбыртҡыһының һабын һелкетте. – Артыңдан ҡыуып етһәм, һыҙырам.

Мин елдерәм, ул артымдан һыбай сабып килә, ҡыуып етә лә хрәс – ҡайыш сыбыртҡы һыҙғырып ҡына ҡала. Шунан һуң бала ҡалдырып йөрөү ҡайҙа!

Ҡунаҡтың һиҙҙермәҫкә тырышып стеналағы сәғәткә күҙ ташлап алғанын абайлап, хужабикә хәбәрен йәтеш кенә итеп түңәрәкләп ҡуйҙы.

Шунан Ришат биштәренән бер папка алды. Һүҙҙе нисегерәк башларға белмәгәндәй тәрән итеп һуланы ла:

– Оло бурыс йөкмәп килеп төштөм бит мин, инәй, – тине. – “Бер кем дә, бер нәмә лә онотолмай”, – тигән бик хаҡ әйтем бар. Беҙ ана шул дөрөҫлөк ҡоро һүҙ генә булып ҡалырға тейеш түгел, тип эҙәрмәндәр ойошмаһына берләштек. Эшебеҙ төрлө яҡлы. Ҡаты алыштар барған урындарҙа ҡаҙыныу эштәре лә алып барабыҙ. Архивтарҙа эҙләнәбеҙ. Бына Бөйөк еңеүгә 60 йыл тула, шуға ҡарамаҫтан, илебеҙ өсөн башын һалған миллиондарса яугирҙәр хаҡында “хәбәрһеҙ юғалды” тигән мәғлүмәт кенә ҡалған. Ә бит кеше эҙһеҙ юғалырға – энә түгел. Шуға беҙҙең ойошма...

Фәрхинурҙың ҡапыл ирендәре тартышып, ҡулдары һерелдәп китте. Быны абайлаған ҡунаҡ, артабан сурытып тороуҙы урынһыҙға һанап, ҡырт киҫте:

– Оҙон һүҙҙең ҡыҫҡаһы, инәй, беҙ һеҙгә ирегеҙ хаҡында хәбәр алып килдек.

– Хат һалғанмы? – Бындай һорауҙы һис кенә лә көтмәгән ҡунаҡтар ҡаушап бер-береһенә ҡарашып алды. Өмөттән балҡып киткән был ҡарашты ни йәнең менән һүндермәк кәрәк? Тик ниндәй һүҙҙәр бар был донъяла әжәл әселәрен шифаларлыҡ?

– Юҡ шул, инәй, – тине Өфө егете. – Ҡыҙғанысҡа ҡаршы, һеҙҙең ирегеҙ Көнсыуаҡов Нурулла Харис улы 1942 йылдың 4 ғинуарында фашист концлагерында... аслыҡтан гүр эйәһе булған. Немецтар, үҙҙәренең милләтенә хас теүәллек менән барыһын да бына ошо ҡағыҙға теркәп барған. Бер ниндәй ҙә хата юҡ. Беҙ ҡат-ҡат тикшерҙек. Бында хатта фотоһүрәте лә бар. Стеналағыһына оҡшап тора.

Ришат урынынан торҙо ла, ултырғысын алып, Фәрхинур янына күсеп ултырҙы, уның алдына бер ҡағыҙ һалды.

Фәрхинурҙың атылып сыҡҡан йәштән томанланған күҙҙәре ҡағыҙҙың уң яҡ мөйөшөндә хәләленең фотоһүрәтен сырамытты.

– Ҡайһылай аҙаплағандар һине, йөрәккенәм!

– Һуғыштың тәүге айҙарында беҙҙең тотош дивизиялар ҡамауҙа ҡалып миллион ярымдан ашыу яугир әсиргә эләккән шул. Шулар араһында бик ҡаты яраланған Нурулла ағай ҙа булған... – Ришаттың тауышы әллә ҡайҙан, һаңғырау ғына булып ишетелә.

– Шулайҙыр, – тип бышылданы Фәрхинур. – Һау-сәләмәт килеш дошманға баш биреп тора торған кеше түгел ине ул.

Фәрхинур йәнә фотоһүрәткә төбәлде. Сәгер күҙҙәре менән туп-тура ҡарап тора, әйтерһең дә йылдар аша ҡатынына төбәлгән. Һөйкөмлө йөҙө йонсоу, башы бысраҡ бинт менән сырмалған. “Ни хәлгә төшөргәндәр йөрәккенәмде”.

– Фотоға әсирҙең иҫәп карточкаһы тултырылған мәлдә төшөрөлгән булһа, башындағы йәрәхәте ике айҙан һуң да уңалмаған булған әле, һаман бәйле бит.

Күҙенән субырҙап ҡойолған йәштәре алдындағы ҡағыҙға тамғас, Фәрхинур тиҙ генә яулыҡ осо менән һөртә һалды, ҡан тамырҙары ҡалҡып торған, ғүмер буйы ауыр эш эшләүҙән бармаҡтары кәкрәйә төшкән ҡулы менән һаман-һаман фотоһүрәтте һыйпаны. Йән иретер наҙ ағыла ине был бармаҡтарҙан.

Алтмыш дүрт йылдан ашыу йыйылған һағыш алҡымынан алды. Был оло хәсрәтте йотоп ебәрер өсөн саҡ ҡына булһа ла ваҡыт, аулаҡ кәрәклеген төшөнгән ҡунаҡтар, шауламаҫҡа тырышып, урындарынан ҡуҙғалды.

– Иртәгә иртәнсәк тағы инеп һөйләшеп ултырырбыҙ, инәй, – тине Ришат.

– Йә булмаһа фельдшерға әйтәйемме, инәй, килеп тынысландырғыс укол һалып китһенме әллә? – Силсәүит инде ишек тотҡаһына йәбешкән ерҙән кире әйләнде.

“Кәрәкмәй” тигәнде белдереп башын ғына сайҡай алды Фәрхинур. Көс-хәл тороп, солан ишеген бикләп ҡалды. Шунда тупһанан төшөп барған Айбулаттың:

– Бына Оло һуғыштың тағы бер һалдаты өйөнә ҡайтты, – тигәне ишетелде.

– Еңеүселәр сафына баҫып ҡайтты, Айбулат туған, – тине Өфө ҡунағы.

Фәрхинур ҡабат өҫтәл янына килеп ултырҙы. Үҙе һаман алдындағы фотонан айырыла алманы... Нурулланың ҡарашы тыныс, унда ҡурҡыу ҙа, нәфрәт тә юҡ, һынмаған ихтыяр бар ҙа, үлемесле арыу. Һағындырған, ҡайһылай ҙа һағындырған... 

“Бына ҡайттың, йөрәккәйем. Һинең ни рәүешле ҡайтып килереңде нисәмә төрлөләр итеп күҙ алдыма килтермәнем мин”.

Көтөүҙән бер ваҡытта ла туҡтаманы Фәрхинур. Ел килеп тәҙрә ҡаҡҡан мәлдә лә һиҫкәнеп ҡолаҡ һалыр ине. Ә һуғыш бөтөп, фронтовиктар күпләп ҡайта башлағас, бөтөнләй йоҡоһо ҡасты. Ул йыл ташҡын яман булды, йылға аша һалынған күперҙе ағыҙып алып киткәс, сәсеү бөткәнсе – яңы күпер һалырға ҡул тейгәнсе – ике ярҙы тоташтырып кәмә генә йөрөнө. Төнгә ҡалған юлаусы арғы ярға килә лә һөрәнләй: “Кәмә сығарығыҙ!”

Шундай мәлдә торор ҙа йүгерер ине Фәрхинур. Ҡайтҡан кеше ире булмағанда ла үҙенә күңелен төшөрөргә ирек бирмәне: шул тиклем зарығып көткән саҡта барыбер яуап булыр кеүек ине. Бына бит, алтмыш дүрт йылдан булһа ла хәбәре килде. 

Ә бит хәбәр килтергән егеттәрҙән хат һорап ултырыуы ла буштан түгел ине Фәрхинурҙың.

Аръяҡ урам Зөлмирәгә 1964 йылдың көҙөндә Канаданан хат килеп төштө. Ҡырҡ өсөнсө йылда хәбәрһеҙ юғалған иренән. Һуғышта ирҙәрен, улдарын, атайҙарын юғалтҡандарҙы, ә ауылда юғалтыуһыҙ берәй өй ҡалғайнымы һуң? – барыһының да өмөттәрен кәрәсин һипкәндәй ләүкетеп ебәргән хәл булды был. Йәнен һаҡлап ҡалһа ла иленән яҙған был бисара хатында үҙенең әсиргә төшкәнен, бер немец байында ялсы булып эшләгәнен, һуғыштан һуң хужалары менән бергә Латин Америкаһына китеп барғанын, илдән-илгә йөрөй торғас ҡаты һыуыҡтары менән беҙҙең яҡтарға тартым Канадаға барып төпләнгәнен, сит яҡтарҙа ауылын, һөйөклө ҡатынын, ғәзиз улдарын һағынып йәшәгәнен яҙғайны.

Хәләлен күрергә хыялланыуҙан бер ваҡытта ла туҡтамаған Фәрхинурға был етә ҡалды. Зөлмирәнең ҡыуанысы үҙенә лә йоҡҡандай ҡанатланып йөрөнө. Хатта икәүләшеп мәктәпкә география уҡытыусыһына барып, глобуста Канаданың ҡайһы тирәләрәк икәнен күреп ҡайтҡандары хәтерендә.

“Ҡайҙа ғына бармай, ниҙәр күрмәй, ир-егеткәй менән ат башы”, – тип көйләй-көйләй атлап килгәндә, Зөлмирәнең:

– Һуғышҡа киткәнендә тал сыбыҡтай ҡалған бисәһенең хәҙер тумар умарта һымаҡ булып йыуанайғанын күреп күңеле ҡайтмаҫ микән? – тип шып туҡтағаны, Фәрхинурҙың:

– Йылдар уны аяған тиһеңме? Шуның сама ғазаптар кисергән кеше бит ул, – тигәне... Бәхет көтөүҙән бәхетле булынған инде. Әммә Канада яҡтарынан башҡа хәбәр булманы. Шулай ҙа был тормоштоң әллә ниндәй әкиәттәреңдән мөғжизәлерәк булыуына ышаныс ҡалдырғайны был хат. Хәйер, Нуруллаһының йәнен һаҡлар өсөн илен ташлап йөрөй торған кеше түгеллеген белә ине бит ул. Шулай ҙа бәләкәс кенә өмөткә лә сытырман йәбешкән инде.

Хыял менән йәшәлгән. Хыял менән таңдар аттырылған, хыял солғанышында көндәр үткән. Нурулла менән Фәрхинур өс йылдан саҡ ҡына ашыуыраҡ бергә йәшәп ҡалғайны бит. Ҡабат-ҡабат, бармаҡтарын бөкләй-бөкләй әллә нисәшәр мәртәбә барлаған инде ул бәхетле мәлдәрҙе Фәрхинур. Тик, тәрәндәнерәк уйлап ҡараһаң, ул киткәндән һуң үткән алтмыш дүрт йылдың ҡайһы көнөн унһыҙ үткәрҙе һуң? Эске донъяһында бер генә минутҡа ла янынан ебәрмәне бит ул Нуруллаһын. Иң ас йылдарҙа ла ҡаҙанға уның өсөн дә өлөш һалды, өҫтәл артында уның өсөн урын ҡалдырҙы. “Атайыңдың урынына ултырмағыҙ”, – тиер ине балаларына. Шуның өсөн ҡарында ҡалған малайы ла, атаһы бына-бына ҡайтып инер кеүек күреп, атайлы балалар һымаҡ үҫте.

Өмөткә һис өмөт ҡалмағанда ла өмөтләнгән. Ҡайғыһын да, шатлығын да һөйләп барған. Күңел көмбәҙенән һис кенә лә ебәрмәгән. Әле лә мейес буйындағы урындыҡҡа барып, кирбес йылыһына арҡа терәп ятты ла төн ҡараңғылығына төбәлеп ғәҙәти әңгәмәһен башланы:

“Иҫеңдәме, Нурулла?”

* * *

Нурулла йылғыларҙы һуғыш башланғандың тәүге аҙнаһында уҡ алдылар. Фәрхинур икенсе балаһына йөклө ине. Етешеп бөткәйне. Әллә нишләп ныҡ ауыр йөрөнө. Шуға хатта ике йәше тулыр-тулмаҫ ҡыҙҙарын да мунсала Нурулла йыуындырып биргәс, төрөп алып ҡына ҡайтып китте. Кискеһен дә башы мендәргә тейеү менән таңға тиклем йоҡлаған. Уянып китеүгә иренең күҙҙәре менән осрашты: терһәгенә таянған да уға төбәлгән.

– Йоҡлағанда һин үҙең сабый кеүекһең. Кем һине ике бала әсәһе, тиһен инде. – Шулай тигән булды ла һөйәлләнеп бөткән ҡытыршы бармаҡтары менән уның битенән һыйпаны.

Шул төндө алйот кеүек йоҡлап үткәргәненә ғүмере буйы үҙен-үҙе һүкте Фәрхинур. Наҙынан тыйылғанына ла үкенде, илай-илай үкенер ине. Ә ул саҡта “һуңғы” тигән уй башҡа ла инеп сыҡмаған инде. Йәш тә булынған, ун туғыҙы яңы тулған кешенән нимә көтәһең? Ул йәштә үлем хаҡында уйлайһыңмы ни, тормошоң шундай матур булып яңы башланып торғанда.

Ярай станцияға тиклем оҙатып барырға башы еткән. Бөгөнгөләй күҙ алдында, вагондарға тейәлергә бойороҡ көтәләр. Эргәлә ғәм халыҡ диңгеҙ кеүек сайҡала. Гармун уйнаған, йырлаған ҡайҙа, йөрәкһенгән кешеләр, беренсе донъя һуғышын, граждандар һуғышын үткән ҡарттар, үҙҙәрен дә, яугирҙәрҙе лә ҡупайтып ебәргән була: беҙ туҡмамаған нимесме ни ул, йәнәһе.

Ә улар ғүмере был ҡәҙәре кеше күргәндәре булмағас, бер ни тиклем ҡаушай төшөп, уҡыусы балалар кеүек ҡулға-ҡул тотошҡан булғандар ҙа торалар. Эй, ҡуйһаңсы инде: шунда кешегә текләп торғансы иренә бер туйғансы ҡарап ҡалһасы Фәрхинур!

Әйтер һүҙҙәр ҡат-ҡат әйтелгән.

– Балаларҙы һаҡла, Хайран. – Әйләндергән була ла шулай ти Нурулла.

Ә Фәрхинур һаман “берәй нәмәһе онотолоп ҡалмағанмы” тип барлай.

– Йөн носкиҙарыңды юғалтып китмә. Аяғың өшөмәһә, бирешмәҫһең, – тигән була. Иренең йыш ҡына тамағы шешеп йонсой шул. – Йәл, бер генә пар булды.

– Һыуыҡтар төшкәнсе ҡалмабыҙ ул, – ти Нурулла. – Утынығыҙ ҙа аҙ. Ҡар ятҡансы ҡайтып булынһа.

“Әгәр иртәгә һуғыш булһа” тигән йырҙы йырлап йәшәгән бөтөн халыҡтың ҡуҙғалғанын үҙ күҙҙәре менән күреп торғас, һуғыштың оҙаҡҡа һуҙылмаҫына ышаныстары ныҡ: бына-бына әйләнеп тә ҡайтырҙар. Тик бөтә кеше лә улай тип уйламай, ахыры.

Эргәләрендә генә күрше ауыл ҡыҙы Маруся егетен оҙата. Анда-һанда уйындарҙа, байрамдарҙа осраша торғандар ине. Николайы оҫта гармунсы килеп тороп.

“Коленька, – тип һамаҡлай күҙҙәре ҡыҙарып, шешенеп бөткән Маруся, – мин һине үлә яҙып, үләләр яҙып яратам!” – Николайҙың муйынына аҫылынып, киң күкрәгенә башын сүкеп-сүкеп илай.

“Ауыҙың тулы ҡан булһа ла, кеше алдында төкөрмә” тигәндәй, сабырлыҡ, тыйнаҡлыҡ тураһында ныҡып үҫтерелгәс, Фәрхинурға кеше тойғоларының яланғаслығына шаһит булыуҙарынан уңайһыҙ. Шул уҡ ваҡытта күңелгә шом оялай: әллә Маруся ҡайғы-хәсрәтте алдан һиҙенә микән?

Төрлөһөн уйлап, һушы китеп торғанында, зиһенендә йәшен кеүек ялтлап китә: өс йылдан ашыу түшәк уртаҡлашып, атай-әсәй булып, бер-береһенә, исмаһам, бер генә тапҡыр ҙа “яратам” тип әйткәндәре булмаған икән дә... Әйтеү генә түгел, әйтергә кәрәк икәне, улайтыптар ҡысҡырып, ауыҙ тултырып, үҙәктәрҙе өҙҙөрөп “яратам” тип әйтеп булғаны башына инеп тә сыҡмаған.

Хәләленә һирпелеп ҡараны ла уйынан уҡ ҡыҙарынды. Шулай ҙа:

– Нурулла, – тине.

– Әү, Хайран! – тине ире. Тауышындағы наҙынан быуындары иреп төштө Фәрхинурҙың. Ә Нурулла әйтеп тә өлгөрҙө, бер көслө тауыш: “По вагонам!” – тип һөрәнләп ебәрҙе. Китте ығы-зығы, ҡым-ҡырыз, шау-шыу...

Ә Фәрхинур, иренең еңенә сытырман йәбешкән дә, ебәрә алмай. Аңы менән төшөнә лә, бармаҡтары тыңламай. Ә Нуруллаһы инде яртылаш ҡына бында, яртылаш юлға ҡайырылған... Үҙәктәрҙе өҙөп, аяу менән ҡараны ла, көс менән ҡатынының бармаҡтарын яҙып, ысҡынып йүгерҙе, аяҡтары алда, күҙе һаман Фәрхинурҙа... Тейәлеп тә өлгөрҙөләр, алып та киттеләр. Ғәм халыҡ перрон буйлап йүгерешә, ҡайҙа унда үҙеңдекен табыу...

“Йөрәккенәм, шунда бер-беребеҙҙе һуңғы тапҡыр күргәнебеҙҙе белһәк, нимә эшләгән булыр инек икән?! – тип уйлай Фәрхинур.

“Хат еткән ерҙән хат менән, йыр еткән ерҙән йыр менән, уй еткән ерҙән уй менән хәлемде белгертеп торормон. Хәбәрем килмәгәндә лә бөтөрөнмә, өмөтөңдө өҙмә – бында мәхшәр”, – тип һуғышҡа инер алдынан ебәргән берҙән-бер хатынан һуң ләм-мим.

“Ғүмер буйы үҙемде әрләйем. Шунда поезд артынан йүгереп: “Мин һине яратам, Нурулла!” – тип һөрәнләгән булһам, бәлки, яҙмыш икебеҙгә лә аяулыраҡ булмаҫ инеме икән?”

Шулай йылдар буйы йөрәген өйкәгән һорауын әйләндерә лә ҡабатлай, әйләндерә лә...

Ә Марусяның Николайы ҡайтты бит! Өс йылдан ашыу ут эсендә йөрөп, үлем ҡағыҙы килгәндән һуң ярты йыл үткәс ҡайтып төштө. Был хәбәрҙе ишетеү менән йүгереп барҙы Фәрхинур. Кемдең ҡайтҡанын ишетһә лә, күрше ауылмы, аша ауылмы, яҡын арамы, алыҫмы, йүгерә лә китә торғайны: “Нурулланы осратманығыҙмы? Уның тураһында берәй нәмә ишетмәнегеҙме?”

Ул ни тигән хәбәрһеҙ юғалыу? Төшөп ҡалған бер мәшәүме һуң ул? Баҫҡан урынында ут сәсеп торған ир-егет тә баһа!

Бала булған инде... Һуғыштың ғәрәсәтен башына ла һыйҙыра алмаған.

Барып инде өйҙәренә. Элекке Николайҙан шәүлә генә ҡалған. Бер күҙе йомоҡ, һыңар ҡулы бөгөлмәй, күҙ эйәртмәй гармаун телдәре буйынса йүгергән тилбер бармаҡтары бер-береһенә уҡмашҡан. Әле ҡасан ғына күҙҙең йыуанысы булған һылыу йөҙгенәһенә ҡарарға ҡурҡыныс: танкының эсендә янған.

“Марусяның һөйөүе генә алып ҡалды мине, – тип үҙе һөйләне Николай. – Дөрләп яна инем инде, ҡолағымда һөйгәнемдең: “Мин һине үлеп яратам!” – тигәне яңғырап китте лә, ниндәйҙер ҡөҙрәт, йәшәргә теләк мине тышҡа алып бырғаны!”

“Йәшәргә теләк”, – тине Николай. Ә Фәрхинур Нуруллаһында иң һуңғы сиктә лә тормошҡа сытырман йәбешергә ҡеүәт бирерҙәй һүҙҙе әйтеп өлгөрмәгән.

“Яратам тип әйтеп өлгөрмәгәнмен”, – тип өҙгөләнгәнендә, инде буй еткергән ҡыҙы:

– Белгәндер, әсәй, – тип йыуатҡан булыр ине. – Үҙең әйтәһең бит: “Беҙ йән туғандар”, ти торғайны, тиһең. Наҙға сарсап үҫкән үкһеҙ етем бала яратҡаныңды һиҙмәһә, шул тиклем эҫенмәҫ ине.

– Уны шул тиклем яратҡанымды янымда булғанда мин үҙем дә һиҙмәгәнмен шул... Һулар һауаһы һымаҡ булған Нурулла. Күкрәк тултырып һуларға һауа еткәндә, унһыҙ йәшәп булмағанды кем аңлаһын?!

Йөрәге түҙгеһеҙ әрнеп киткән саҡтарҙа тауҙарға баҫып ҡысҡырыр ине Фәрхинур:

“Нурулла, мин һине яратам!” Ә ҡайтауаз уға ире һымаҡ яуап ҡайтара: “Яратам! Яратам!”

Иҫкән елгә, аҡҡан һыуға, яуған ямғырҙарға һамаҡлар ине: “Был донъяла һеҙҙәргә сиктәр юҡ, еткерегеҙ хәләлемә: “Мин һине яратам, Нурулла!”

Тик улар ҙа һуңлаған, алып барып өлгөрмәгән: 1942 йылдың ғинуарында ул инде киткән булған, был фашистар тормошон тамуҡҡа әйләндергәнгә күрә...

(ДАУАМЫ БАР).

Фото m.ok.ru