Йәмғиәттең төп китабы

Ғәҙәттә, киң даирәле, төплө белемле кешеләрҙе шаяртыу ҡатыш “аяҡлы энциклопедия” тип йөрөтәләр. Ғилем һәм мәғрифәт донъяһында “энциклопедик белемгә эйә” тигән һүҙбәйләнеш тә йыш осрай. Ысынлап та, энциклопедия – ул бик етди, нигеҙле, фәнни һәм документаль йәһәттән ныҡлы тикшереп нәшер ителгән баҫма, юҡҡа ғына уны йәмғиәттең төп китабы тип атамайҙар. Бына инде өс тиҫтә йыл дауамында Башҡортостан Республикаһында “Башҡорт энциклопедияһы” дәүләт автономиялы фән учреждениеһы эшләп килә.

Тарихҡа бер ҡараш

БАССР Министрҙар Советының 1991 йылдың 19 мартындағы ҡара­рына ярашлы, Башҡортостан Фән­дәр академияһының Тарих, тел һәм әҙәбиәт институтында Баш­ҡорт энциклопедияһы бүлеге ойош­торола. Уның етәксеһе итеп ғалим һәм яҙыусы Рәшит Шәкүр тәғәйен­ләнә. 1993 йылдың 19 ғи­нуарында БР Министрҙар Советы “Башҡорт энциклопедияһын нәшер итеүгә әҙерлек барышы тура­һын­да” ҡарар ҡабул итә. Шул ни­геҙҙә ошо йыл­дың 4 февралендә рес­публика­быҙ­ҙа энциклопедия һәм һүҙлек-белешмә әҙәбиәт сығарыуға мах­сус­лашҡан учреждение – Башҡорт энциклопедияһының Баш редак­цияһы барлыҡҡа килә. Тағы ла ике йылдан һуң ул фәнни нәшриәткә әйләнә.

Ошо йылдар дауамында “Баш­ҡорт энциклопедияһы” фән учреж­дениеһы Рәсәйҙә баҫма продук­цияның күләме һәм сифаты йәһә­те­нән иң алдынғыларҙың береһе булып танылды. Бында 38 томдан торған төрлө йүнәлешле 26 энциклопедия, 22 һүҙлек-белешмә әҙә­биәт, һигеҙ электрон энциклопедия һәм башҡа төрлө баҫмалар донъя күргән.

1996 йылдың ноябрендә “Баш­ҡорт­остан” ҡыҫҡа энциклопедияһы әҙерләнеп бөтә. Киләһе йылына уның башҡортса варианты нәшергә ебәрелә, әммә ул 2000 йылда ғына донъя күрә. Был баҫмаларҙың сы­ғыуы тотош республика кимәлендә айырым әһәмиәткә эйә ваҡиға бу­лараҡ билдәләнә, хатта ошо ай­ҡан­лы Башҡортостандың ул саҡта­ғы Президенты Мортаза Рәхимов ҡатнашлығында тантаналы ултырыш үтә. Ғилми ойошма хеҙмәт­кәрҙәренең фиҙакәр хеҙмәте республика етәкселеге тарафынан лайыҡлы баһалана.

Ысынлап та, “Башҡортостан” ҡыҫҡа энциклопедияһы респуб­лика­быҙҙа ғына түгел, милли тө­бәктәр араһында фәнни нигеҙҙә әҙерләнгән тәүге ошондай баҫма булыуы менән дә әһәмиәтле. Ә уның башҡорт телендәге варианты Рәсәй халыҡтарының туған телендә нәшер ителгән беренсе энциклопедия булыуы менән ҡиммәт.

Тәүге һынауҙы уңышлы үткән һәм ярайһы уҡ тәжрибә туплаған хеҙмәткәрҙәр 1998 йылда күп томлы “Башҡорт энциклопедияһы”ның концепцияһын әҙерләүгә тотона. 1999 йылда БР Министрҙар Каби­нетының ошо хаҡтағы ҡарары донъя күрә һәм иҫ киткес ҙур хеҙ­мәт, ваҡыт, ныҡышмалылыҡ һәм фиҙакәрлек талап иткән мөһим эш башлана. Был башланғысҡа 800-ҙән ашыу ғалим һәм юғары квали­фикацияға эйә белгес йәлеп ителә.

Бөгөн башҡорт һәм рус тел­дәрендәге “Башҡортостан” ҡыҫҡа энциклопедияһы һәм уның ете томдан торған ҙур варианты күптәр өсөн һәр йәһәттән ышаныслы, етди мәғлүмәт сығанағы булып хеҙмәт итә. Бынан тыш, ошо йылдар дауамында бында “Салауат Юлаев”, “Башҡортостан халыҡтары”, “Баш­ҡорттарҙың хәрби тарихы” һәм башҡа хеҙмәттәр, күп йүнәлештәге һүҙлектәр, район һәм ҡалаларҙың энциклопедиялары донъя күрә, нәшер ителгән баҫмаларҙың электрон варианттары әҙерләнә.

Энциклопедия ветераны

“Башҡорт энциклопедияһы”ның эшмәкәрлек һәм үҫеш йылдарын Уйылдан Сәйетовтың исеменән тыш ҡарау һәм баһалау мөмкин түгел. Был өлкәлә 1992 йылдың февралендә, Башҡортостан Тарих, тел һәм әҙәбиәт институтының башҡорт энциклопедияһы бүле­гендә, йәғни айырым учреждение төҙөлмәҫ элек үк эш башлай ул. Артабан “Башҡорт энциклопе­дияһы”н ойоштороу барышында Ҡаҙағстан, Үзбәкстан, Төркмәнстан һәм башҡа республикаларҙың эш тәжрибәһен өйрәнергә тура килә Уйылдан Ғилман улына.

– Энциклопедия сығарыу – бик үҙенсәлекле хеҙмәт. Ҡыҫҡа ғына итеп әҙерләнгән яҙма күп тапҡыр­ҙар тикшерелә, төҙәтмәләр инде­ре­лә, бер нисә кешенең ҡулынан үтә. Һәр мәҡәләне әҙерләүҙең, хатта һүҙҙәрҙе, терминдарҙы яҙыуҙың, ҡыҫҡартыуҙың үҙ талабы, ҡыҫаһы бар, шуларҙан сығырға ярамай. Мә­ҫәлән, йылғаларҙы алһаҡ, улар­ҙың барыһын да индерә алмайбыҙ. Бында билдәле бер оҙонлоҡ сик итеп алына, шунан ҙурыраҡтары ғы­на энциклопедияға индерелә. Ауыл, күл, тау һәм башҡаларға ҡа­ғы­лышлы ла һайлап алыу талаптары бар, – тип беҙҙе аҙ ғына бул­һа ла эш нескәлектәре менән та­ныш­тырҙы энциклопедия ветераны. 

Уйылдан Ғилман улына баш мө­хәррирҙең беренсе урынбаҫары, артабан директор, генераль дирек­тор, 2008 йылдан алып бер үк ва­ҡытта төбәк энциклопедистика проблемалары буйынса фән­ни‑тик­ше­ренеү үҙәге етәксеһе бу­лараҡ, учреж­дениеның эшмә­кәр­леген ойош­тороу, уны аяҡҡа баҫ­тырыу, рес­публика һәм ил күлә­мендә танытыу өсөн байтаҡ көс түгергә, ва­ҡыт менән иҫәп­ләшмәй эшләргә ту­ра килә. 1995 – 1997 йылдарҙа рес­публиканың мәҙәниәт министры булып эшләгән осоронан тыш, өс тиҫ­тә йылға яҡын “Башҡорт энцик­лопедияһы”н уңышлы етәк­ләгән, уны яңы эшмәкәрлек баҫҡыс­тары­на күтәргән етәксе булып таныла ул.

Философия фәндәре кандидаты булыу менән бер рәттән, Уйылдан Ғилман улы – Башҡортостандың ат­ҡаҙанған матбуғат һәм киң мәғлү­мәт хеҙмәткәре, Фән һәм техника өлкәһендәге дәүләт премияһы лауреаты, “Почёт Билдәһе”, “Баш­ҡорт­остан Республикаһында күр­һәт­кән хеҙмәттәре өсөн” ордендары кавалеры. “Башҡорт энцикло­пе­дия­һы” ветераны бөгөн дә сафта, ул ғил­ми етәксе булараҡ эшмә­кәр­ле­ген дауам итә, ошо өлкәлә туп­ла­ған бай тәжрибәһе менән ихлас уртаҡлаша.

Был эш төплө белем, ныҡлы иғтибар талап итә

Һәр хеҙмәттең нигеҙендә ябай кешеләрҙең көндәлек эшмәкәрлеге, тырышлығы ята. Икһеҙ-сикһеҙ мәғлүмәт донъяһынан иң кәрәкле­һен һөҙөп алып, уны фәнни, документаль йәһәттән дөрөҫләп, ҡырҡ тапҡыр тигәндәй тикшереп мәҡәлә­ләр яҙған, һәр береһе үҙ өлкәһе буйынса һөнәр оҫтаһы булып танылған хеҙмәткәрҙәр эшләй “Башҡорт энциклопедияһы”нда.

Директорҙың урынбаҫары Рания Хәсәнова – Ҡурған өлкәһе ҡыҙы. 2005 йылда бүлек мөхәррире булып эш башлаған Рания Хәкимйән ҡыҙына биш йыл элек әлеге вазифаны ышанып тапшыралар.

– Миңә, Башҡортостандан ситтә тыуып үҫкән кешегә, “Башҡорт эн­цик­лопедияһы”нда эшләү – нин­дәйҙер кимәлдә яҙмыш бүләгелер ул тип һанайым. Бында халҡым­дың тарихы, бөгөнгөһө менән таныштым, мәҙәниәтен, сәнғәтен, әҙәбиәтен өйрәндем, милли үҙаңым үҫте һәм нығынды. Тап ошонда үҙемдең ни тиклем бай тарихлы, көслө тамырлы халыҡ вәкиле булыуымды нығыраҡ аңланым. Баш­тараҡ хатта башҡортса телмәрҙе аңлау ҙа ауырыраҡ ине. Энциклопедия эшендә Уйылдан Ғилман улын үҙемдең уҡытыусым тип һа­найым, ул мине күп нәмәгә өйрәтте, – ти Рания Хәкимйән ҡыҙы.

Энциклопедия һәм фәнни баҫ­ма­лар бүлеге үҙ эшенә яуаплы ҡараған хеҙмәткәрҙәрҙе берләш­терә. Бүлекте йәш, төплө белемле мөдир Булат Нәзир улы Латипов етәкләй. Ғилми мөхәррирҙәр Айгөл Зыял ҡыҙы Ҡорбанова, Эльмира Ринат ҡыҙы Зәйнуллина, Гөлназ Урал ҡыҙы Кәбирова, Рәүил Рафаэль улы Фазылов, Александр Алексеевич Сухогузов, Альбина Ғиләжетдин ҡыҙы Меньжукова, Зәлиә Ергиз ҡыҙы Ҡылысова – һәр береһе үҙ бурысын ҙур яуаплылыҡ, фиҙакәрлек ме­нән башҡарған һөнәрмәндәр. Улар араһында бер нисә тиҫтә йыл ошо өлкәгә тоғролоҡ һаҡлаған хеҙмәткәрҙәр ҙә бихисап. Произ­водство-техник бүлектең эшен алып барған Әминә Ғәфүр ҡыҙы Зарипова, баш бухгалтер Әлиә Рә­үеф ҡыҙы Фазылова, әйҙәүсе иҡти­садсы Шәүрә Реанс ҡыҙы Аҡсул­панова, секретарь Ирина Владимировна Әхмәтшина хаҡында ла маҡтау һүҙҙәре генә әйтеп була.

Беҙҙе коллектив менән яҡындан таныштырып, һәр хеҙмәттәше хаҡында матур ҡылыҡһырлама биреп, энциклопедия, һүҙлек-белеш­мә әҙәбиәтенең нисек донъя кү­реүе, ниндәй шарттарҙа әҙерлә­неүе хаҡында ихлас һөйләгән Гөлдәр Әхмәҙи ҡыҙы Ишкинина ла – “Башҡорт энциклопедияһы”нда оҙаҡ йылдар эшләгән хөрмәтле хеҙмәткәр. Бөгөн ул фәнни-мәғлүмәт бүлеген етәкләй.

– Әле башҡарған хеҙмәт бурыс­тарымдың төп йүнәлештәренең береһе – сайтты, социаль селтәр­ҙәге төркөмдәрҙе, рубрикаларҙы тейешле кимәлдә алып барыу. Мәҫәлән, “Бәйләнештә” селтәрендә “Башҡортостан энциклопедияһы биттәре буйлап” тигән рубрикабыҙ бар. Илдә, республикала барған мөһим ваҡиғалар, календарҙағы юбилей даталары һәм иҫтәлекле көндәр ҙә сайтта һәм социаль селтәрҙәрҙә сағылыш таба. Шулай уҡ ойошманың эшмәкәрлеген ки­ңерәк танытыу, халыҡ иғтибарына еткереү ҙә – мөһим бурыс, – тип билдәләне Гөлдәр Әхмәҙи ҡыҙы. 2003 йылда “Башҡорт энцикло­педияһы”на эшкә килгән Гөлдәр Ишкинина быға тиклем оҙаҡ йылдар мәҙәниәт һәм сәнғәт бүлеген етәкләгән.

Коллективтағы байтаҡ хеҙмәт­кәрҙәрҙең намыҫлы хеҙмәте республика, дәүләт наградалары ме­нән билдәләнгән. Өс тиҫтә йыл дауамында матур традицияларға ни­геҙ һалынған. Мәҫәлән, йыл һайын Башҡортостандың иҫтәлекле урындарына барыуҙы, улар менән яҡындан танышыуҙы маҡсат итеп алғандар. Бындай саралар коллективты берләштерә, тыуған төйәгебеҙҙе нығыраҡ танып белергә ярҙам итә, ти етәкселек.

Алға аныҡ маҡсаттар ҡуйып

2022 йылдың октябренән “Баш­ҡорт энциклопедияһы” фән учреж­дениеһын йәш, алдынғы ҡарашлы директор Илгиз Замфир улы Солтанморатов етәкләй. Баш­ҡортостан Фәндәр академияһының Гуманитар тикшеренеүҙәр институтында, Башҡортостандың тарихи мираҫын өйрәнеү үҙәгендә эшләп, ярайһы уҡ тәжрибә туплаған, шулай уҡ социология фәндәре кандидаты бу­лараҡ үҙен танытҡан йәш ғалимға энциклопедия эшмәкәрлеге лә сит түгел. Илгиз Замфир улы, коллек­тивтың хеҙмәт күрһәткестәренә юғары баһа биреп, киләсәктә лә эштәрҙе эҙмә-эҙлекле дауам итеү тураһында әйтте, алға ҡуйылған бурыстарға, маҡсат-ниәттәргә туҡталды.

– Республиканың ҡала һәм райондары менән хеҙмәттәшлекте дауам итәбеҙ. Әлеге ваҡытта Салауат районының энциклопедияһын сы­ға­рыу тураһында һөйләшеү алып ба­рыла. Шулай уҡ баш ҡалабыҙ Өфө­нөң үҙ энциклопедияһы бу­лыр­ға тейеш тигән ҡараштабыҙ, – тип билдәләне директор. – Шулай уҡ тағы бер ҙур әһәмиәткә эйә ниәтебеҙ хаҡында әйтеп үтергә теләйем, ул да булһа – тәржемә һәм топонимика бүлеген булдырыу. Был хаҡта Башҡортостан Хөкүмәте Премьер-министрының беренсе урынбаҫары булып эшләгәнендә Азат Шамил улы Бадранов та әйт­кәйне. Бының өсөн беҙҙә нигеҙ бар: тәжрибәле филологтар, бел­гес­тәр эшләй. Был бик кәрәкле баш­ланғыс тип һанайым, сөнки ер-һыу атамаларында, айырыуса улар­ҙы тәржемә иткәндә бик күп хаталарға юл ҡуйыла. Шуға күрә был эште фәнни йәһәттән нигеҙле итеп алып барыу шарт.

2020 йылдан “Башҡортостан” төбәк интерактив энциклопедия порталы уңышлы эшләп килә. Унда рус һәм башҡорт телдәрендәге ете томлыҡ энциклопедиялағы, башҡа баҫмаларҙағы, монографияларҙағы барлыҡ мәғлүмәт индерелгән, бөгөнгө көндә 45 меңдән ашыу мә­ҡәлә тупланған. Әлбиттә, тормош­тағы ваҡиғаларға, яңылыҡтарға бәйле уларҙы даими рәүештә яңыр­тып, тулыландырып, йәғни актуал­ләштереп торалар. Был портал менән ҡулланыусылар һаны ай һайын арта бара. Бында тупланған мәғлүмәт менән донъяның төрлө илдәрендә, ҡитғаларында йәшәүсе­ләр теләп файҙалана.  

“Башҡорт энциклопедияһы”ның эшмәкәрлеге башҡа төбәктәрҙең һәм яҡын сит илдәрҙең ошо тармаҡ хеҙмәткәрҙәрендә ҙур ҡыҙыҡһыныу уята. Уларҙың тәжрибәһен өйрә­неү­селәр араһында Молдова, Төркмәнстан, Рәсәйҙең Карелия, Коми, Удмурт, Чечня, Саха (Яҡут­стан) кеүек төбәктәре бар. Фән учреждениеһының ҡаҙаныштары һәм уңыштары ла тос. Бында нәшерләнгән ете баҫма Бөтә Рәсәй һәм Халыҡ-ара конкурстарҙа еңеү яулаған. “Башҡорт энцикло­педия­һы” хаҡлы рәүештә ил күләмендә иң алдынғыларҙан һанала, тип әйтеп үттек. Бының нигеҙендә берҙәм, эшлекле коллективтың һәм учреждение Советы составына ингән ғилми консультанттарҙың етди һәм төплө хеҙмәте ята. Улар араһынан исемдәре барыбыҙға ла билдәле ғалимдарҙы – Зиннур Ураҡсин, Марат Илһамов, Рәғип Ғимаев, Ғиниәтулла Ҡунафин, Гөлшат Хөсәйенова, Фәнил Фәйзул­лин, Марат Аҙнабаев, Роза Буканова, Гөлназ Галина, Венер Сә­миғуллин, Валентина Сорокина, Инбер Япаров, Марат Миһранов һәм башҡаларҙы билдәләргә мөмкин.

- Гөлдәр ЯҠШЫҒОЛОВА