Кемдәрҙер мәктәпте тамамлағанда ла ниндәй һөнәргә эйә булырға белмәйенсә бәрелеп-һуғылғанда, икенселәр үҙҙәренең кем булырын бәләкәйҙән хәл итеп ҡуя һәм ошо маҡсатҡа ынтылыш менән йәшәй. Нуриман районының Яңы Күл урта дөйөм белем биреү мәктәбенең башҡорт теле уҡытыусыһы Әлиә Хисаметдинова ла биш йәш тирәһендә ошо һөнәргә ғашиҡ була.
Мәктәп үҙе бер мауыҡтырғыс донъя
– Балалар баҡсаһынан ҡайтып инәм дә, ҡурсаҡтарымды теҙеп ултыртып, уларҙы уҡыта башлайым. Яҙыу өсөн ата-әсәйемдән таҡта эшләтеп алдым, аҡбур ҙа таптылар. Ял көндәрендә әхирәттәрем килһә, улар – уҡыусыларым. Береһе лә киреләнмәй, мине уҡытыусы һымаҡ ҡабул итеп, тыңлап ултырғандары хәтерҙә. Мәктәпкә бармаҫ элек тап ошо һөнәрҙе күңелем үҙ итте, – тип уҡытыусылыҡтың бала саҡ хыялы булыуы тураһында һөйләп алып китте әңгәмәсем.
Ә инде тап башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы булып китеүе ошо фәндән белем биргән уҡытыусыһы Зөлфиә Насертдиноваға бәйле.
– Әле лә күҙ алдымда, бишенсе класта уҡығанда төрлө фәндән төрлө уҡытыусылар инә башланы. Сентябрь айы ине. Туған әҙәбиәт дәресенән Зөлфиә Юнир ҡыҙы уҡытты. Дәресен ул шиғыр һөйләүҙән башлап ебәрҙе. Йылмайып ҡына тора, үҙе мөләйем шул тиклем. Мин уның моңло, йылы тауышына ғашиҡ булдым. Бына шул мәлдә уҡытыусым аша әҙәбиәткә лә ҡыҙыҡһыныу уянды, – ти Әлиә Закуан ҡыҙы.
Ул инша конкурстарында, олимпиадаларҙа ҡатнашып, тап ошо фән буйынса белемен арттыра. Ижади яҡтан да үҙен үҫтерә. Музыка мәктәбендә баян класында уҡырға өлгөрә. Атаһының гармунда уйнауы ла был музыка ҡоралына ҡыҙыҡһыныуын көсәйтә. Бейеү түңәрәгенә йөрөп, ошо яҡтан да һәләтен арттыра.
Урта мәктәпте тамамлағас, хыялынан тайпылмай Башҡорт дәүләт университетының башҡорт филологияһы факультетына ситтән тороп уҡырға инә һәм тыуған яҡтарына – Байгилде лицейына пионервожатый булып эшкә ҡайта. Лицей директоры Салауат Исмәғилев етәкселегендә мәктәп мөхитендә тәүге хеҙмәт аҙымдарын яһай. Күп тә үтмәй, туған мәктәбенә башҡорт теле уҡытыусыһы итеп эшкә саҡыралар.
– 2003/04 уҡыу йылында Яңы Күл мәктәбендә эш башланым. Ул ваҡытта мәктәп директоры Зәйтүнә Хажиәхмәтова һәм уның урынбаҫары Рәйлә Әсәҙуллина ине. Шулай итеп, кисәге уҡытыусыларым коллегаларым булып китте. Һәләтле уҡыусы икәнемде белгән мәктәп коллективы миңә түңәрәк тә ойошторорға кәңәш итте. Ошонан башлап уҡыусыларҙың һәләттәрен асыу эшенә тотондом. Һәләт тәбиғәттән ярала, тиҙәр. Ә шулай ҙа оялсан, ҡыйыуһыҙ балалар бар. Кеше алдында, бәләкәй аудиторияға сығып сығыш яһарға ҡурҡып торған уҡыусыларым бөгөн һүҙ оҫталары, уҡытыусылар, йырсылар, ижад кешеләре булып үҫешеп етте, – тине ул, уҡыусылары өсөн һөйөнөп.
Эш башлап алып киткәндә 18 йәшлек ҡыҙға бик еңелдән булмай. Үҙенең тиҫтерҙәрен уҡытҡан мәлдәрҙе әле лә иҫкә төшөрөп ала ул.
– 18 йәшемдә үҙем уҡыған Яңы Күл мәктәбендә эш башлағас, мине 9-сы класҡа класс етәксеһе итеп тәғәйенләнеләр. Улар – 15 йәшлек ҡыҙҙар һәм егеттәр. Йәш айырмаһы өс кенә йәш. Үҙемдең уҡытыу тәжрибәм дә юҡ. Өлкән кластарҙа 17–18 йәшлек тиңдәштәремде уҡыттым. Элек уҡытыу сәғәттәре лә күп булды, төрлө түңәрәктәр алып барырға ла өлгөрөргә кәрәк ине. Тәүге йылдарҙа бер класта “Еҙ үксә” бейеүселәр коллективы барлыҡҡа килде, артабан башҡа класта “Ҡаурый ҡәләм” тип исемләнгән һүҙ оҫталары, шиғыр һөйөүселәр коллективы үҫеп сыҡты. Һуңғараҡ V–XI класс уҡыусылары араһында “Өләсәйем һандығы” түңәрәген ойоштороп ебәрҙем. Ауыл мәҙәниәт йорто сәхнәһен генә түгел, ҡаланыҡын да гөрләттек. Үҙемдең электән бейеү менән шөғөлләнеүем, баянда уйнарға өйрәнеүем эшемдә лә ныҡ ярҙам итте, – тип һөйләне Әлиә Закуан ҡыҙы.
Мәктәп – ул үҙе бер мауыҡтырғыс донъя. Унда барып инһәң, бар күңелеңде һалып эшләмәү мөмкин түгел. Төплө белем биреүҙән тыш, уҡыусыларыңдың төрлө яҡлап һәләттәрен асыу, уларҙы тәрбиәле итеп үҫтереү өсөн әллә күпме көс түгергә кәрәк.
Балаларҙың уңышы эшеңә ҡеүәт бирә, яңы ҡаҙаныштарға ҡанатландыра. Әлиә Закуан ҡыҙы уҡыусылары тураһында һөйләгәндә, йөҙө балҡып, нурланып китә. Ҡайһы уҡыусыһы ниндәй конкурста алдынғы урын алған, нисәнсе йылда икәнлегенә тиклем барыһы ла хәтерҙә, сөнки уларҙың һәр береһенә әллә күпме тырышлыҡ, әҙерлек һалынған.
Мәҫәлән, Розалия Ғималетдинова башҡорт теле һәм әҙәбиәте буйынса төбәк-ара һәм республика олимпиадаһында икенсе урынды яулаған. М. Кәрим исемендәге фонд һәм А.М. Горький исемендәге Әҙәбиәт институты ойошторған тәржемәселәр конкурсында өс уҡыусыһы юғары һөҙөмтә күрһәткән.
Еңеү яулаған уҡыусылары Мәскәүҙең юғары уҡыу йортонда уҡыу хоҡуғына эйә булған. Район кимәлендә ойошторолған З. Насибуллин исемендәге шиғыр һөйләүселәр конкурсында еңеүсе лә байтаҡ. Беренселекте яулаған уҡыусылары араһында Әдис Ғәлимов, Рәзил Камалов, Айназ Фәтихов, Миләүшә Ғәбиҙуллина, Раушания Заһиҙуллина бар.
Башҡорт дәүләт университетының Стәрлетамаҡтағы филиалы ойошторған “Уҡытыусымдың уҡытыусыһы тураһында” очерктар конкурсында Гүзәлиә Ғәлимованың икенсе урынға лайыҡ булыуы, ә Аделина Айдуганованың номинацияла еңеүе лә – мәктәп өсөн ғорурлыҡ. Быйылғы уңыштар ҙа тос – Камилла Шәмсетдинова Бөтә Рәсәй башҡортса иншалар конкурсында беренсе дәрәжә диплом менән бүләкләнгән.
– Уҡыусыларымдың уңышы – минең дә ҡаҙанышым, хеҙмәт емешем. Төп маҡсатым – йәш быуында тәүге сиратта милли рух һәм үҙаң тәрбиәләү, – ти Әлиә Закуан ҡыҙы.
Уҡытыусы эше – айсберг
Уҡытыусы бер туҡтауһыҙ камиллыҡҡа ынтылғанда ғына үҙе лә үҫә, уҡыусылары ла яҡшы һөҙөмтә күрһәтә. Был йәһәттән мәҡәләм геройының ҡаҙаныштары ла байтаҡ. Уларҙың иң ҙурҙарын ғына һанаһаҡ та, был исемлек байтаҡҡа һуҙылыр ине. Мәҫәлән, 2013 йылда “Белем биреүҙәге иң яҡшылар. Һәләтле балалар” энциклопедияһының редакцияһы тарафынан “Уҡытыусы” номинацияһында еңеүсе булып, диплом, миҙал менән бүләкләнгән. Әйткәндәй, был китапҡа ингән һәләтле уҡытыусылар араһында Әлиә Хисаметдинова тураһында ла яҙылған. 2019 йылда Шишмә районында Мостай Кәримдең тыуыуына 100 йыл тулыуға арналған халыҡ-ара шиғыр һөйләүселәр конкурсында икенсе урын яулауға өлгәшкән. “Башҡорт телен уҡытыуҙың сифатын яҡшыртыу алымдары һәм уҡытыуҙа көнүҙәк мәсьәләләр” тип аталған мәҡәләһенең Башҡорт дәүләт университеты сығарған йыйынтыҡҡа инеүе лә һөнәри оҫталығын сағылдыра.
Бөгөнгө уҡытыусынан ниндәй сифаттар талап ителә? Һәр кем дә уҡытыусы була аламы? Ошо һорауға ла Әлиә Хисаметдинованың фекерен белдек.
– Зәки Сөләймәновтың “Уҡытыусы эше – айсберг” тигән шиғырын уҡып ҡына ла, уҡытыусы эшенең еңел түгеллегенә инанырға була.
Минеңсә, һәр кем уҡытыусы була алмай. Дәрестә уҡытып сығыу ғына түгел бит, ә һиңә мөлдөрәмә тулы күҙҙәрен төбәп ултырған һәр балаға аң-белем еткерергә тейешһең. Уҡытыусы – ул әсәй ҙә, психолог та, дуҫ та, терәк-таяныс та булырҙай кеше. ”Уҡытыусы һөнәренән дә еңелерәк эш юҡ. Иртән килеп, 6-7 дәрес уҡыттың да өйгә ҡайтып киттең, ҡалған ярты көнөңдө нисек үткәргең килә, шулай файҙаланырға була”, – тиеүселәр бар. Эштең асылын белмәгәндәр фекере был. Ә өйгә ҡайтып, план-конспекттар яҙыу, дәфтәр тикшереү, теге йәки был конкурсҡа әҙерләнеү, ата-әсәләр йыйылышына материал туплау, мәктәп сараларына сценарийҙар төҙөү һәм башҡа эштәрҙе лә башҡарып өлгөрөргә кәрәк бит әле. Уҡытыусы һөнәре яуаплылыҡ талап итһә лә, күңелле һөнәр, тип уйлайым. Һәр ваҡыт балалар менән эшләгән уҡытыусылар тиҙ ҡартаймай, улар күңеле менән йәш ҡала. Шуның өсөн яңы эш башларға торған йәштәргә теләгем – уҡытыусы һөнәрен һайлағандар икән, шул юлдан тайпылмаһындар. Шуны ла белеү мөһим – һәр баланы бер төрлө яратһындар, – тип теләк-кәңәштәрен дә еткерҙе.
Ике тиҫтә йыл хеҙмәт тәжрибәһе булған уҡытыусы үҙенең ғаиләһендә, балаларында туған телгә, мәҙәниәткә һөйөү тәрбиәләү маҡсатын ҡуйған. Тормош иптәше Әнис Хөббөтдинов менән ул һәм ҡыҙ үҫтерәләр: Айгизәрҙәре икенсе класта уҡый, Алтынайҙарына ике йәш кенә. Буш ваҡыт эләккәндә уны һәр ваҡыт бергә уҙғарырға тырышалар. Ял көндәрендә ҡышын сана, саңғы шыуыу ғәҙәткә ингән, йәй велосипедта йөрөйҙәр. Шахмат, шашка уйнарға яраталар. “Ҡайһы саҡта хатта аш-һыу бүлмәһендә лә бергә ҡайнашабыҙ. Улым менән атаһы аш бешерә, ә мин ҡыҙым менән ҡамыр ризыҡтары әҙерләйем”, – тип ғаиләһе тураһында ла ихлас һөйләне Әлиә Закуан ҡыҙы.
Белемгә генә түгел, матурлыҡҡа ла ынтылыш тәрбиәләү был һөнәр эйәләренең булмышында. Үҙ эшенә мөкиббәндәр ғүмер буйы ошо изге бурысты башҡара.
- Резеда ШӘҢГӘРӘЕВА
Нуриман районы