Йырлы һәм данлы төбәк

Ауыл хужалығы һәм ағас эшкәртеү сәнәғәте райондың иҡтисади үҫешенә тос өлөш индерә. Ҡыҙҙарбиргән ауылы эргәһендәге 600 йыллыҡ ҡарағастар тәбиғәт ҡомартҡыһы булараҡ ҡәҙерләп һаҡлана. Йылайырҙар күренекле яҡташтары Фәрит Бикбулатов, Мөслим Әбсәләмов, Азат Нәҙерғолов, Фәүзиә Юлдашбаева, Миңлеғәле Нәҙерғолов, Гөлсөм Бикбулатова, Рөстәм Шәриповтар менән хаҡлы ғорурлана.

Йылайыр районы – Башҡортостанда иң матур төбәктәрҙең береһе. Ҙурлығы буйынса республикала икенсе урында. Майҙанының 75 проценты урман менән ҡапланған. Унда йәшәүселәрҙең күбеһе ағас эшкәртеү, малсылыҡ, умартасылыҡ менән көн күрә, фермер хужалыҡтар иген сәсә, күптәр ҡымыҙ етештереү, йәшелсәселек һәм ҡошсолоҡ менән шөғөлләнә.

Бөгөн йырлы һәм данлы Йылайыр районы халҡы сәмләнеп, дәртләнеп донъя көтә, балалар тәрбиәләй, яңы йорттар һала. Халыҡҡа эш урындары булдырыу, төбәктә бәләкәй һәм урта эшҡыуарлыҡты үҫтереү, ситтән инвесторҙар йәлеп итеү, райондың үҙ брендын булдырыу маҡсатында йүнәлешле эш алып барыла. Һәр кесе йомала “Эшҡыуарлыҡ сәғәте”ндә үҙ эшен асырға теләк белдереүселәр ҙә, аяғында ныҡлы баҫып торған эшҡыуарҙар ҙа төрлө тәҡдим менән килә.

Әле ниндәй уй-хыял, маҡсаттар менән йәшәй йылайырҙар? Ниндәй проблемалары бар, ниндәй уңыштары һөйөндөрә? Муниципаль район хакимиәте башлығы Илгиз ФӘТҠУЛЛИНҒА бер нисә һорау менән мөрәжәғәт иттек.

– Илгиз Лирман улы, белеүе­беҙсә, 21-22 июндә Сибай ҡа­лаһында инвестиция һабанту­йы үтә. Республика Башлығы ва­зифаһын ваҡытлыса башҡа­рыусы Радий Хәбиров та эш­ҡыуар­лыҡты үҫтереү буйынса маҡсатлы эш башланы. Районда бәләкәй һәм урта эшҡыуар­лыҡты үҫтереү хаҡында һүҙ йөрөткәндә, ниндәй тармаҡ районда киң үҫеш алды, тип әйтә алабыҙ? Яңы йүнәлештәр бармы, был йәһәттән ниндәй эштәр башҡарыла?

– Электән Йылайырҙа ағас эшкәр­теү тармағы киң үҫеш алған, шуға күрә беҙҙә ағас эшкәртеү сәнәғәте яйға һалынған, тип ышаныслы әйтә алам. Шулай уҡ күмер үртәү, ағас ҡалдыҡтарын эшкәртеү, яғыулыҡ пеллеттары сығарыу – төбәктең өмөтлө һәм ышаныслы йүнәлеш­тә­ренең береһе. Белеүегеҙсә, республика етәксеһе Радий Хәбировтың тәҡ­диме менән райондарҙа аҙна һайын “Инвестиция сәғәте” үткәрелә. Кәңәшмәлә бер нисә тапҡыр инде урман хужалығы тармағын үҫтереү буйынса проекттар ҡаралды.

Мәҫә­лән, “Йылайырсоюзлеспром” яуап­лы­лығы сикләнгән йәмғиәте етәк­селеге эшмәкәрлектәрен киңәйтеү өсөн лизингка техника һәм ҡора­мал­дар алыуҙа “Леспром-М” яуап­лылығы сикләнгән йәмғиәте ОСП плитәләре етештереүсе завод төҙөү өсөн ер урыны бүлеүҙә һәм инвес­тиция йәлеп итеүҙә ярҙам һорап мө­рәжәғәт итте. Шулай уҡ ағасты тәрән эшкәр­теү буйынса проекттар бар. Ғөмүмән, тәҡдим ителгән бизнес-пландарҙың һәр береһен ентек­ләп өйрәнәбеҙ, белгестәрҙең феке­ренә таянабыҙ. Нисек кенә булма­һын, үҙ эшен асыусыларға республика етәкселе­генән дә, беҙҙең тарафтан да ярҙам бар һәм артабан да буласаҡ.

Йылайыр районы тәбиғәтенең матур­лығы менән дә күптәрҙе үҙенә йәлеп итә. Йәмле Һаҡмар һәм Йыла­йыр йылғалары үҙе генә ни тора?! Йәй беҙҙең төбәктән дә хозурыраҡ ер юҡ, шуға күрә бында агротуризмды үҫтереү, туристарҙы йәлеп итеү өсөн ҙур мөмкинлектәр бар. Тик был өлкәлә бер ни тиклем шарттар тыу­ҙы­рыу кәрәк. Бер нисә йыл рәттән Рә­сәй­ҙең төрлө ҡала һәм райондарынан килгән туристар ағымы Һаҡ­мар буйлап ағып төшөүҙе үҙ итә. Ниңә ошо йүнәлештә эште яйға һалмаҫҡа, бик өмөтлө бизнес килеп сығыр ине.

Сосновка ауылынан бер эшҡыуар был тәңгәлдә эш башлаған, беҙ уның менән артабан ошо юҫыҡта эште да­уам итергә килештек. Турист өсөн бөгөн йоҡлап китергә урын, ҡапҡы­лап алырлыҡ шарттар булғанда, тә­биғәтте яратыусылар күпләп килер ине. Мәҫәлән, мин машина менән бар­ҙым, кейем алмаштырып, бүлмәгә урынлаштым да рәхәтләнеп урман гиҙергә сыҡтым. Тәбиғәт ме­нән аралашыу, саф һауала булыу, рә­хәтләнеп һыу инеү, балыҡ тотоу, еләк-емеш, бәшмәк йыйыу һәм баш­ҡа шөғөлдәр менән булышып, ял итеп, көс туплап, өҫ-башымды ал­маш­тырып, машинама ултырып ҡай­тып китерлек шарттар тыуҙы­рыл­ған икән, ниңә ҡайҙалыр, сит илгә ял итергә барыу кәрәк?! Эш­ҡыуар­лыҡ менән шөғөлләнергә те­ләүсе­ләргә шуны әйтер инем: халыҡ­тың тын алышын алдан һиҙгәндә генә, эшең дә барасаҡ, аҡсаң да бу­ласаҡ. Элекке кеүек кибет йәки бутикта әйбер һатыу бөгөн актуаль түгел, сөн­ки был йәһәттән халыҡтың ихтыя­жын башҡа сосораҡ милләт халҡы күптән ҡәнәғәтләндереп өлгөрҙө.

Ауыл хужалығы тармағына кил­гән­дә, беҙҙә һарыҡсылыҡ, игенселек һәм йылҡысылыҡ тармағы буйынса махсуслашыу уңайлы иҫәпләнә. Был йәһәттән үҙ эшен асыусылар бихисап һәм бик матур эшләйҙәр.

Райондың Ырымбур өлкәһе ме­нән сиктәш булыуының ыңғай яҡ­та­ры бар. Төбәк-ара бәйләнеш иҡти­сади яҡтан да отошло: ырымбурҙар үҙ тауарын тәҡдим итһә, йылайырҙар уларға үҙҙәренекен алып бара.

Шуныһы ҡыуаныслы: эшҡыуар­лыҡҡа бөгөн йәштәр ышаныслы аҙымдар менән килә. Ҙур сумкаларын алып, ситкә китергә ынтылыу­сыларҙың күбеһе үҙебеҙҙә ҡала, үҙ эшен асырға йөрьәт итә. Әле “Мос­тай” яуаплылығы сикләнгән йәмғиәте өмөтлө генә күренә. Бында таш эшкәртеү буйынса эш башланасаҡ, рөхсәт ҡағыҙы бар, ҡуйылған та­лаптарҙың барыһы ла үтәлгән. Киләсәктә “Мостай” үҙен күрһәтер тигән ышаныстамын.

Сибайҙағы инвестиция форумына килгәндә, ул инвестиция һабантуйы исеме менән үтәсәк, кәрәкле һәм файҙалы сара тип иҫәпләйем. Ошоға тиклем Сибайҙа беҙ ике йылға бер тапҡыр үткән иҡтисади форумдарҙа әүҙем ҡатнаштыҡ, быйыл да төбәк­тең йөҙөнә ҡыҙыллыҡ килтермәй, Йылайыр районын ситтән килгән инвесторҙарға ҡыҙыҡлы һәм үҙебеҙгә йәлеп итерлек кимәлдә күрһәтербеҙ тигән ышаныстабыҙ. Сараға әҙерлек әүҙем бара.

– Йылайыр районы республика буйынса “Урындағы баш­лан­ғыстарға булышлыҡ итеү” про­граммаһын иң әүҙем тор­мош­ҡа ашырған райондар иҫә­бен­дә. Йыл һайын ауыл халҡы тәҡдим иткән проекттар еңеп сы­ғып, тормошҡа ашырыла. Бы­йыл был йәһәттән эштәр нисек?

– Ысынлап та, проект 2014 йылдан тормошҡа ашырыла. Ҡатнаш­май ҡалғаныбыҙ юҡ. Тәүге йылда йылайырҙар 13 проект тәҡдим итеп, шуның 11-е уңышлы тип табыла һәм халыҡ көсө ярҙамында тор­мошҡа ашырыла.

2015 йылда йәнә 13 ауыл билә­мәһе ҡатнаша һәм барыһы ла конкурста еңеп сыға. Дөйөм проекттың хаҡы 15 миллион 400 мең һум тәш­кил итә. 2016 йылда 12 ауыл билә­мәһе ҡатнаша, проекттарҙың дөйөм хаҡы 10,9 миллион һум була. Артабан “Урындағы башланғыстарға булышлыҡ итеү” программа­һына тәҡдим ителгән 13 проекттың 8-е конкурста еңеп сыға. Финанс­лауҙың дөйөм хаҡы – 8,037 миллион һум.

Быйыл Кананикольск, Бәрҙәш, Юлдыбай, Ҡашҡар, Үркәс, Юлдыбай, Яманһаҙ һәм башҡа ауыл билә­мәләре конкурста еңеп, юл­дарҙы төҙөкләндереү, һыу үткәреү, янғын һүндереү машинаһы алыу, зыярат­тарҙы кәртәләү кеүек проекттарҙа еңеп сыҡты.

– Быйыл республикабыҙ үҙе­нең 100 йыллыҡ юбилейын бил­дәләне. Күп район һәм ҡа­ла­лар­ҙа “100 йыллыҡҡа – 100 объект” программаһы тормош­ҡа ашырылды. Йылайыр ра­йо­нында был йәһәттән ниндәй эштәр башҡарылды?

– Башҡортостандың бер быуат­лыҡ юбилейын йылайырҙар юғары кимәлдә ҡаршыланы, сөнки беҙҙең райондың да был тарихи датаға бәйле үҙенең бай үткәне бар. Тап беҙҙең район биләмәһендә башҡорт халҡының киләсәген хәл иткән тарихи ваҡиға була. 1748 йылдың авгусында христиандарҙың Преображение байрамы алдынан Урман Йылайыры йылғаһы ярында баҡыр иретеү заводы төҙөлә башлай. Артабан ауыл да, сиркәү ҙә Преображенск исемен ала. Ул Көньяҡ Урал­дың социаль-иҡтисади үҙгәреш­тәр үҙәгенә әйләнә. 1919 йылдың 8 фев­ра­лендә Кананикольск ауылы янында башҡорт халҡының артабанғы яҙмышын һәм республиканың ав­тономияһын хәл иткән ваҡиға була.

Ҡыҙғанысҡа ҡаршы, Йылайыр ере башҡорт халҡының күренекле шағиры һәм арҙаҡлы шәхесе Шәйехзада Бабичтың фажиғәһе менән бәйле. Йәш шағирҙың һуңғы һулышы беҙҙең ерҙә өҙөлә, һуңғы тамсы ҡаны ҡойола. Уның вафаты автономия яулауҙың бер быуатлыҡ датаһы менән тап килеүе лә осраҡлы түгел. Үҙе вафат булһа ла, шағирҙың даны үлемһеҙ. Бабич һәйкәле янында митингтар үткәрелә, уның исемен йөрөткән башҡорт гимназияһында районыбыҙҙың киләсәген билдәләйә­сәк ҡыҙ һәм егеттәр белем ала.

Башҡортостан Республикаһы автономияһының 100 йыллығы сиктәрендә, Йылайырҙа заманса, бар уңайлыҡтары булған янғын һүндереү депоһы, Бәрҙәш ауылында өр-яңы модулле фельдшер-аку­шерлыҡ пункты сафҡа инде.

Тағы ла шуны әйтер инем: февраль айында Йылайыр мәҙәниәт һәм ял үҙәгендә I Бөтә Рәсәй “Ерле халыҡтар мәҙәниәте” фестивале бик юғары кимәлдә үтте.

– Каникул осоро башланды. Балаларҙың йәйге ялын файҙа­лы һәм хәүефһеҙ итеп үткәреү – иң мөһим проблемаларҙың береһе. Районда уларҙың ялын ойоштороу буйынса ниндәй саралар күрелә?

– Үҙебеҙҙең райондың матур тәбиғәт ҡосағында урынлашҡан “Дуҫлыҡ” һауыҡтырыу һәм ял лагерында балаларҙы ике сменала ҡабул итеү ойошторола. Лагерҙы “Дозор” шәхси һаҡ предприятиеһы һаҡлаясаҡ, унда тәүлек әйләнәһенә видеокүҙәтеү ойошторола. Шулай уҡ райондың һигеҙ мәктәбендә уҡыусылар өсөн көндөҙгө лагерҙар эш башлай. Һәр хәлдә, уҡыусы­ларҙың ялы файҙалы, хәүефһеҙ үтһен өсөн бөгөндән үк уңайлы шарттар тыуҙырылған, әммә балаларҙың үҙҙәренә лә хәүефһеҙлек сараларын теүәл үтәргә кәрәк.

– Әңгәмә өсөн ҙур рәхмәт!