Халыҡтың фекерен тыңлап эш итәләр

Башҡортостаныбыҙ – файҙалы ер аҫты ҡаҙылмаларына бай төбәк. Беҙҙә күпләп алтын һәм тиҫтәләгән төр төҫлө тәбиғи таш табыла, ә Ағиҙел йылғаһының бассейны – ул юғары сифатлы ҡом-ҡырсынташ ҡатнашмаһы ятҡылыҡтары сығанағы.

Законға ҡолаҡ һалмай эшләргә теләүселәр күп ине

Әммә был байлыҡҡа ҡанығыусы намыҫһыҙ кешеләр ҙә байтаҡ. Үкенескә ҡаршы, тиҫтәләгән йылдар дауамында дәүләт яғынан был тармаҡҡа тейешле иғтибар бул­маған, ошо сәбәпле проблемалар килеп тыуҙы, урындағы халыҡтың ризаһыҙлығы арта башланы һәм хөкөмһөҙлөк башбаштаҡлыҡ тыуҙырҙы.

Беҙҙең властар ер аҫты байлыҡ­тарын намыҫһыҙ файҙаланыусы­ларға ҡаршы әүҙем эш башланы, сөнки урындағы халыҡтың мән­фәғәттәре, иҡтисадты үҫтереү һәм, әлбиттә, республика биләмәһендә экологияны һаҡлау тәңгәлендә баланс булдырыу кәрәк ине. Республикала ошо йүнәлештәге мәсьә­ләләрҙе хәл итеү өсөн Башҡорт­остан Башлығы Радий Хәбировтың башланғысы менән уҙған йылдың июнендә Башҡортостан Хөкүмәте Премьер-министры урынбаҫары Азат Бадрановтың етәкселегендә ер аҫтын файҙаланыусыларҙың эшмәкәрлеге һәм төбәк биләмә­һендә ер аҫтын файҙаланыу өлкәһендә хоҡуҡ боҙоуҙарҙы иҫкәртеү мәсьәләләре буйынса ведомство-ара комиссия ойошторолдо. Был бик ваҡытлы һәм кәрәкле ҡарар булды. Ни өсөн тигәндә, ҡайһы бер намыҫһыҙ эшҡыуарҙар шул тиклем шашып китте һәм законһыҙ рәүештә беҙҙең ер аҫты байлыҡтарын ала башлағайны. Был проблема айырыуса респуб­ликаның Урал аръяғы төбәктәрендә күҙәтелде.

Ведомство-ара комиссия эшмә­кәр­легендә был мәсьәләгә ҡат­нашлығы булған республика министрлыҡтары һәм ведомстволары, федераль структуралар, хоҡуҡ һаҡлау һәм күҙәтеү органдары вәкилдәре ингән.

Уларҙан тыш, ведомство-ара комиссия ағзалары араһында ер аҫты байлыҡтарын эшкәртеү алып барылған ҡала һәм район хаки­миәте башлыҡтары, йәмәғәт ойошмалары, ғилми даирә вәкилдәре лә бар.

Комиссия эшмәкәрлегенең төп өс йүнәлеше бар: күҙәтеү систе­маһын камиллаштырыу маҡса­тында ер аҫтын файҙаланыу­сыларҙың, республика власы һәм урындағы үҙидара органдарының үҙ-ара һөҙөмтәле эш итеүен ойоштороу һәм ер аҫты байлыҡтарын файҙаланыуға контроллек итеү; лицензия шарттарын боҙған ер аҫтын файҙаланыусыларҙы асыҡ­лау һәм улар менән эшләү; халыҡ менән ер аҫтын файҙаланыусылар араһында бәйләнеш булдырыу, урындағы халыҡтың мәнфәғәт­тәрен һәм хоҡуҡтарын яҡлау, ер аҫтын файҙаланыусыларҙы муници­палитеттарҙың социаль-иҡтисади проблемаларын хәл итеүгә йәлеп итеүгә булышлыҡ итеү.

Кем тыңламай – шул эшләмәй

Ағымдағы аҙна башында Хөкү­мәттәге аҙналыҡ оператив кәңәш­мәлә лә ошо тема күтәрелде. Азат Бадранов ер аҫтын файҙаланыу буйынса ведомство-ара комиссия эшмәкәрлеге һәм Башҡорт­остандың Урал аръяғы райондарында ер аҫтын файҙаланыу мәсьәләләре буйынса доклад менән сығыш яһаны.

– Был комиссия былтыр 7 июндә булдырылғайны. Ошо ваҡыт эсендә беҙ бөтә ҡыҙыҡһынған яҡтарҙың үҙ-ара хеҙмәттәшлеген ойошторҙоҡ, бер нисә намыҫһыҙ ер аҫтын файҙаланыусыны асыҡланыҡ, – тине Азат Бадранов. – Иң мөһиме – халыҡ менән ер аҫтын файҙаланыусылар араһында ышаныслы, аңлайышлы коммуникациялар төҙөнөк. Урындағы халыҡ һәм ресурстар сығарыусылар араһында аңлашылмаусанлыҡтар һиҙелерлек кәмене.

Шулай итеп, былтыр Башҡорт­останда республикала урынлашҡан карьерҙар реестры булдырылды. Улар араһында ғәмәлдәгеләре лә, рекультивация талап ителгәндәре лә бар. Азат Бадранов белдере­үенсә, әлеге ваҡытта беҙҙә 355 карьер ғәмәлдә.

Ташландыҡ, рекульти­вацияла­нырға тейешлеләр һаны – 96. Әлеге ваҡытта рекультивация менән шөғөлләнмәгән ер аҫты байлыҡтарын файҙаланыусыларға ҡарата дәғүә эштәре ғәмәлгә ашырыла. 14 мартҡа ҡарата мәғлү­мәттәргә ярашлы, ундан ашыу дәғүә белдерелгән. Башҡорт­остандың ике районында дүрт алтын табыу компанияһының эшмәкәрлеге туҡтатылған.

– Учалы районында “Альтинвест”, “Баширемельресурс”, Бай­маҡта “Таналыҡ”, “Граф” карьер­ҙары эшен туҡтатты, – тине Азат Бадранов.

Тәбиғәттән файҙаланыу өлкә­һендә күҙәтеү буйынса федераль хеҙмәт һуңғы ике компанияның эшмәкәрлегенән, дөйөм алғанда, бер миллиард һумдан ашыу зыян килгәнен билдәләгән.

Комиссияның һөҙөмтәле эшмә­кәрлеге арҡаһында Ҡырмыҫҡалы районында Оло Толпаҡ күлендә ҡом-ҡырсынташ карьерын эшкәр­теү туҡтатылған. Бында ла халыҡ менән эшҡыуарҙар араһында ҙур ғына ғауға сығып алғайны. Әлеге ваҡытта күлгә урындағы әһәмиәт­тәге тәбиғәт ҡомартҡыһы статусы бирелгән.

Шулай уҡ Азат Бадранов бел­дереүенсә, Башҡортостандың Финанс министрлығы файҙалы ҡаҙылмалар сығарыуға һалым ҡеүәтен асыҡлау буйынса саралар әҙерләй.

– Финанс министрлығы тейешле аналитик инструментарий тәҡдим итте. Файҙалы ҡаҙылма байлыҡтар сығарыуға һалым йыйыу буйынса бюджет килемдәренең үҫешен арттырыу йәһәтенән ҙур потенциал бар, – тине ул.

2019 йылда Башҡортостан буйынса дөйөм таралған файҙалы ҡаҙылмалар сығарыуға һалым суммаһы 132,3 миллион һум, 2020 йылда – 167,6 миллион һум, ә 2021 йылда 173,9 миллион һум тәшкил иткән. “Был сик түгел”, – тип йомғаҡланы Азат Бадранов.

Әле тармаҡта эш күп

Азат Шамил улы комиссияның быйылға планлаштырылған эшмә­кәрлеге тураһында ла әйтеп китте. Мәҫәлән, ҡар иреп, ҡырсынташ табыу миҙгеле башланғас, Иглин, Өфө райондарына күсмә тикшереү ойоштороласаҡ. Тап ошондай тикшереүҙәр арҡаһында Ҡырмыҫ­ҡалыла өс предприятиеның лицензияһы туҡтатып торолған, икеһенеке бөтөнләй ғәмәлдән сығарылған.

Учалы һәм Сибай ҡалаларында республиканың Тәбиғәттән файҙа­ланыу һәм экология министр­лығының территориаль подразделениелары булдырылған.

Көн тәртибендә ер аҫтын файҙаланыусыларҙың ерҙәрҙе ауыл хужалығы тәғәйенләне­шен­дәге категориянан сәнәғәт кате­горияһына күсереү эшмәкәрлеген контролдә тотоу мәсьәләһе ҡала. Үкенескә күрә, ер аҫты бай­лыҡтарын файҙала­ныу­сы­ларҙың урындағы халыҡ менән аралашыуы лицензия алғандан һуң ғына иҫәпләнә, ә халыҡ, муниципалитеттар менән алдан һөйләшеп килешергә кәрәк. Мәҫәлән, Баймаҡ районында йылдар буйы урындағы халыҡтың талаптарына яуап бирмәгән ҡайһы бер ер аҫтын файҙаланыусылар хәҙер ышаныс­ты тулыһынса юғалтҡан. Һөҙөм­тәлә улар ауыл хужалығы тәғә­йенләнешендәге ерҙәрҙе сәнәғәт тәғәйенләнешендәге ерҙәргә күсереү проблемаһы менән осрашты, ә ошо процедураһыҙ сығарыу законһыҙ тип иҫәпләнә.

Урал аръяғына килгәндә, бында ла Радий Хәбиров ҡушыуы буйынса ҡатламташ һәм төҙөлөш ташын табыу өлкәһендә ер аҫтын файҙа­ланыусылар эшмәкәрлеге анализ­ланған. Уларҙың лицензия талаптарын үтәү-үтәмәүе тикшерелгән.

Дөйөм таралған файҙалы ҡаҙылмаларға ғәмәлдәге лицензиялар реестрына ярашлы, 2022 йылдың 31 ғинуарына ҡарата Урал аръяғы биләмәһендә (Сибай ҡалаһы, Баймаҡ, Ейәнсура, Йылайыр һәм Хәйбулла райондары) 39 лицензия буйынса 22 ер аҫты байлыҡтары менән файҙаланыу хоҡуғы бирелгән, шуларҙың һигеҙ лицензияһы – төҙөлөш ташы ятҡылыҡтарын эҙләү һәм баһалау маҡсатында геологик тикшере­неүҙәргә. 2021 йылда эштәр 12 лицензия буйынса алып барылған.

Республиканың Тәбиғәттән файҙаланыу һәм экология министр­лығы төҙөлөш ташын эҙләү һәм табыу өсөн бирелгән лицензиялар буйынса ер аҫты байлыҡтары менән файҙаланыу шарттарын үтәүгә ентекле анализ үткәргән. Тикшереү йомғаҡтары буйынса Баймаҡ районында ике лицензия ғәмәлдән сығарылған, ике лицензия буйынса ваҡытынан алда эшмә­кәрлекте туҡтатыу процедураһы башланған. Баймаҡ районында – һигеҙ һәм Йылайыр районында алты лицензия әлегә ярты йылға туҡтатылған һәм ҡуйылған шарт­тарҙы үтәмә­гәндә артабан туҡта­тыласаҡ.

Башҡортостан Башлығы Радий Хәбиров Урал аръяғында ер аҫты байлыҡтарын файҙаланыу мәсьә­лә­ләре буйынса ведомство-ара комиссияның эш тәжрибәһен бөтә республикаға таратырға ҡушты.

– Ысынлап та, халыҡ араһында бәхәстәр кәмене, – тип йомғаҡ яһаны төбәк етәксеһе. – Был комиссия беҙгә ҡатмарлы юридик мәсьәләләрҙә тиҙ арала һөҙөмтәле ҡарарҙар табырға мөмкинлек бирә. Уның Иглин һәм Өфө райондарында карьерҙар эше менән бәйле мәсьәләләрҙе хәл итә башлауы бик яҡшы.

Һис шикһеҙ ведомство-ара комиссия эште аҙағына тиклем еткерә белә, ә муниципаль, төбәк власының һәм федераль күҙәтеү органдарының яйға һалынған эше тейешле һөҙөмтә бирә, тип тулы ышаныс менән әйтергә мөмкин. Шуныһы мөһим: комиссия карьер­ҙар­ҙың милекселәренә ҡарама­йынса, берҙән-бер критерий нигеҙендә эшләй – тәбиғәтте һаҡлау ҡануниәтен һәм лицензия шарттарын мотлаҡ үтәү.

Әлфиә УСМАНОВА, Ҡыр­мыҫ­ҡалы районы:

– Былтыр беҙҙең район бер аҙ шаулашып алды. Ҡырмыҫ­ҡалының иң матур урыны – Оло Толпаҡ күле янында карьер эшләнәсәк тигән хәбәр тарал­ғас, халыҡ ҙур борсолоуға ҡалғайны. Беҙ унда ял итәбеҙ, шундай матур урын, ә кемдәрҙер уны соҡоп ҡом сығармаҡсы булған. Хөкүмәтебеҙ беҙҙе ишетте, шунда уҡ урынға килеп хәлдең айышына төшөндөләр һәм был урынға махсус статус бирҙеләр. Хәҙер ул һаҡланып ҡаласаҡ, бер кем дә теймәҫ тип ышанабыҙ. Ҡом-ташты алыҫ­тараҡ, халыҡ өсөн бик мөһим булмаған ерҙән дә табырға була бит ул.

Кәрим ЫРЫҪБАЕВ, Баймаҡ районы:

– Беҙҙең район ер аҫты ҡаҙылмаларына бай төбәк булғас, ваҡытында был йәһәт­тән проблемалар байтаҡ булды. Элегерәк властар был проб­лемаға әллә иғтибар итмәне, әллә күҙҙәрен йомоп ҡараны. Хәҙер Радий Хәбиров был мәсьәләгә ныҡлап тотондо, махсус комиссия эшләгәнен дә беләбеҙ. Хәл ыңғай яҡҡа үҙгәрә башланы. Халыҡтың фекерен тыңлайҙар. Бер нисә талап үтәргә теләмәгән эшҡыуарҙың лицензияһы ла тартып алынды. Шулай булғас, яҡшыға өмөт итәбеҙ.

Әлфиә МИНҒӘЛИЕВА.