Әлегә имен, артабан да шулай дауам итһен

Башҡортостанда әлеге ваҡытта эпизоотик хәл ниндәй? Эйе, был мәсьәлә республика халҡын да, етәкселекте лә һәр саҡ борсой. Илдең ҡеүәтле ауыл хужалығы тармағы үҫешкән төбәге булараҡ, беҙгә мал-тыуар һәм ҡош-ҡорттоң сирҙәренә юл ҡуйырға ярамай. Бының ни тиклем ҙур иҡтисади юғалтыуҙарға килтереүен һәр кем яҡшы аңлай.

Был аҙнала Хөкүмәттең Респуб­ли­каға идара итеү үҙәгендә ойош­торолған аҙналыҡ кәңәшмәһендә лә әлеге тема көн үҙәгендә булды. Башҡортостандың ветеринария идаралығы начальнигы Азат Йы­һан­шин алдағы йылдарҙа хәлдәр­ҙең нисек булыуы һәм быйылға пландар тураһында һөйләне.

Нисек кенә булмаһын, әлеге ва­ҡытта Рәсәй Федерацияһы биләмә­һендә айырыуса хәүефле сирҙәр буйынса эпизоотик хәл көсөр­гәнешле булып ҡала. Бөгөнгө көндә малсылыҡ тармағына ике ауырыу хәүеф менән янай: сусҡаларҙың Африка тағуны һәм ҡош-ҡорт­тарҙың юғары патогенлы киҙеүе. Сөнки улар барлыҡҡа килгәндә үлем осраҡтары юғары була һәм 100 процентҡа тиклем етеүе мөмкин. Шуныһын да билдәләргә кәрәк: ауырыуҙар башланғанда башҡа ауыл хужалығы тауарҙары етештереүселәр өсөн оҙайлы ваҡытҡа продукция һатыу буйынса етди сикләүҙәр индерелә.

Ауырыу менән көрәш ҡәтғи саралар талап итә

2022 йылда Рәсәйҙең 32 субъектында сусҡаларҙың Африка та­ғуны менән сирләүенең 141 сы­ға­нағы теркәлгән, шуларҙың 48 про­центы – йорт сусҡалары, 52 проценты – ҡырағай ҡабандар ара­һында. Ауырыу ҡырағай фаунаға күскән.

Сирҙең килеп инеү һәм таралыу хәүефенең төп нөктәләре булып аҙ яҡланған хужалыҡтарҙа, бигерәк тә шәхси ярҙамсы хужалыҡтарҙа сусҡалар аҫралыуы һәм ҡырағай ҡабандар популяцияһы тора.

Азат Йыһаншин белдереүенсә, Рәсәй Хөкүмәтенең 2022 йылдың 7 декабрендәге бойороғона ярашлы, сусҡасылыҡ комплекстары ти­рәләй 30 километр киңлектә буфер зоналары булдырырға тәҡдим ител­гән, уларҙа ҡырағай ҡабан­дарҙың 100 процентҡа тиклемен юҡ итеүҙе күҙ уңында тоторға кәрәк. Шулай уҡ илебеҙ Хөкүмә­те­нең даими эшләүсе эпизоотик эпи­демияға ҡаршы комиссия ултырыштарында биологик йәһәттән аҙ яҡланған сусҡасылыҡ предприятиеларын, шул иҫәптән шәхси ху­жалыҡтарҙы малсылыҡтың альтернатив төрҙәренә үҙгәртеп ҡороу буйынса саралар күрергә тәҡдим ителгән.

– Ағымдағы йылдың 1 ғинуа­ры­на республикала 569 мең баштан ашыу сусҡа иҫәпләнә, шулар­ҙың 13 меңе генә (ике проценттан ашыуы) шәхси хужалыҡтарҙа, 97 проценттан күберәге ауыл хужалығы предприятиеларында, – тине ул. – Сусҡа үрсетеү буйынса иң эре предприятиеларҙың береһе – “Таврос” компаниялар төркөмө, уның биологик һаҡланыу кимәле бик юғары. Малдар республиканың биш районында тупланған һәм 508 мең баш тәшкил итә.

Ләкин, ҡыҙғанысҡа ҡаршы, сус­ҡа­ларҙың Африка тағуны сире иң заманса пред­приятиеларға ла инә ала. Уның сәбәбе – сирҙең таралыу сылбыры өҙөлмәү. Ҡырағай ҡабан­дар, шәхси хужалыҡтарҙағы йорт сусҡалары йәки аҙ яҡланған фермер хужалыҡтарындағы малдар вирустың сусҡа комплексына үтеп инеү сылбырының йыш осраған звеноһы булып тора. Вирус ярайһы уҡ тотороҡло һәм юғары контагиоз­лы, төрлө ятҡылыҡтарҙа ярайһы уҡ оҙаҡ ваҡыт һаҡлана ала.

Шуға күрә эре сусҡасылыҡ предприятиелары эргәһендә был сылбырҙы өҙөү айырыуса мөһим.

Биологик яҡлау кимәле тап килмәгән, 70-се йылдарҙа төҙөлгән аҙ яҡланған сусҡасылыҡ фермалары тураһында әйтеп тораһы ла түгел. Үкенескә күрә, бындай предприятиелар ҙа үтә хәүефле тип иҫәпләнә. Волга буйы һәм Урал фе­дераль округтары биләмә­лә­рендә чума сығанаҡтары бик күп. Татарстан Республикаһы һәм Ырымбур өлкәһендәге сир усаҡ­тарынан алып беҙҙең сиктәргә тиклем ара 100 километрҙан ашмай. Тоталь ҡырыу шарттарында ҡабан­дар ҡурҡышынан тынысыраҡ билә­мәләргә күсә, ҡырағай ҡабан өсөн 100 километр – ул бер көндә үтә алырлыҡ ара. Күренеүенсә, сир беҙ уйлағандан да яҡыныраҡ. Шуға күрә ете районда урынлашҡан эре сусҡасылыҡ предприятиеларын һаҡлау республика властары өсөн мөһим һәм яуаплы эшмәкәрлек.

– Күреүегеҙсә, сусҡаларҙың Африка тағунын иҫкәртеү алымдары күп түгел. Был – урындарҙа эшләү, һәм уларҙың барыһы ла радикаль саралар күреүгә ҡайтып ҡала. Вирус шул тиклем хәүефле һәм аяуһыҙ, шуға күрә башҡаса сара юҡ, – тине Азат Йыһаншин.

Етәксе сусҡаларҙың Африка тағунын иҫкәртеү өсөн муниципаль берәмек хакимиәттәренә һәм сусҡасылыҡ предприятиелары етәкселәренә кәңәштәр бирҙе.

- Тотош республика биләмә­һендә насар яҡланған сусҡасылыҡ хужалыҡтарын, шул иҫәптән шәхси хужалыҡтарҙы малсылыҡтың альтернатив төрҙәренә үҙгәртеп ҡороу буйынса саралар күреү;

- 2023 йылдың 1 апреленә тиклем сусҡа­сылыҡ предприятиелары тирәләй йорт сусҡалары һәм ҡыра­ғай ҡабандар булмаған 30 кило­метрлыҡ буфер зоналары булдырыу;

- республика биләмәһендә ҡырағай ҡабан популяцияһын кәметеүҙе дауам итеү;

- Рәсәй Ауыл хужалығы ми­нистр­лығының 2020 йылдың 21 октябрендәге бойороғона ярашлы, сусҡа малын ветеринария ҡағиҙә­ләренә ярашлы аҫрауҙы тәьмин итеү;

- эре сусҡасылыҡ предприятиелары етәкселәренә буфер зоналарында сусҡалар һанын кәметеү буйынса булышлыҡ итеү програм­маһын әҙерләү.

Ҡош киҙеүе лә проблема тыуҙыра

Республикала шулай уҡ ҡош­тарҙың юғары патогенлы киҙеүе буйынса эпизоотик хәл дә көсөр­гәнешле ҡала. Был айырыуса яҙ көнө ҡырағай ҡоштар миграцияһы һәм халыҡҡа күпләп себештәр һатылыу ваҡытында теркәлә.

Былтыр Рәсәйҙә ҡоштар киҙеүе сиренең 56 усағы теркәлгән, шу­ларҙың етеһе – ҙур ҡошсолоҡ фабрикаларында (Ставрополь, Һары­тау өлкәләре һәм Хабаровск крайы), алтыһы – ҡырағай ҡоштар араһында, 43-ө йорт ҡош-ҡорто араһында. 2021 йылда 68 сир усағы теркәлгән, уларҙың бишәүһе – беҙҙең Туймазы һәм Благовар райондарында, шул иҫәптән эре тоҡомло ҡошсолоҡ заводында. Усаҡтарҙы бөтөрөү буйынса саралар үткәреүгә республика райондары ойошмаларының һәм дәүләт ветеринария хеҙмәтенең шәхси составының, махсус техниканың һәм дезинфекция ҡорамал­дары­ның бик күп физик хеҙмәте йәлеп ителгән. Ул саҡта сир сығанаҡтары уңышлы юҡҡа сығарыла, таралыуға юл ҡуйылмай. Һөҙөмтәлә респуб­ликаның имен статусы тергеҙелде һәм 2022 йыл дауамында һаҡлан­ды. Быға аҙ яҡланған ҡошсолоҡ хужалыҡ­тарында ҡош-ҡорт киҙе­үенә ҡаршы ваҡы­тында вакцинация үткәреү ҙә булышлыҡ итте. Әммә шуны оноторға ярамай: вакцинация ҡош-ҡортто был ауырыуҙан тулы кимәлдә һаҡламай һәм 70 процент тирәһе тәшкил итә.

– Шуға күрә хәүефте кәметеү өсөн өҫтәмә саралар күрергә һәм уларҙы урындарҙа мотлаҡ үтәүҙе тәьмин итергә кәрәк, – тине Азат Йыһаншин һәм был йәһәттән дә кәңәштәрен бирҙе.

- Ҡошсолоҡ предприятиелары тирәләй биш километрлыҡ буфер зонаһы төҙөп, ауыл хужалығы ҡоштарын йөрөтөүҙе тыйырға;

- йорт ҡоштарының ҡырағай күсмә һәм синантроп ҡоштар менән аралашыуына юл ҡуймаҫҡа;

- килеп сығышы билдәләнмәгән тере ҡош-ҡорт, мал аҙығы һәм ҡош­солоҡ продукция­һын һатып алмаҫ­ҡа, ҡош-ҡортҡа термик эш­кәртеү үтмәгән аҙыҡ-түлек ҡалдыҡ­тарын ашатмаҫҡа;

- “асыҡ типтағы” насар һаҡ­лан­ған ҡошсолоҡ хужалыҡтарында, шулай уҡ юғары хәүефле зона­ларҙағы шәхси хужалыҡтарҙа ҡош-ҡортҡа вакцина яһау;

- һәр муниципаль берәмектә халыҡты себештәр һәм ҡошсолоҡ продукцияһы менән тәьмин итеү өсөн махсус сауҙа урындары ойошторорға.

Хайуандарҙы тулы иҫәпкә алыу эпизоотик именлекте һаҡлау һәм тотоу нигеҙе булып тора. Һуңғы йылдарҙа республикала тап ошо маҡсатта хайуандарҙы идентификациялау һәм уларҙы һанлы мәғлүмәт системаһында теркәү әүҙем алып барыла.

Ветеринария тураһындағы за­конға хайуандарҙы мотлаҡ мар­ки­ровкалау һәм иҫәпкә алыуға ҡа­ғылышлы үҙгәрештәр көсөнә инер алдынан, имен булмаған төбәк­тәр­ҙән ауырыуҙар инеүгә юл ҡуй­мауға айырым иғтибар бирергә кәрәк.

БЫЛ МӨҺИМ

l Тотош республика билә­мәһендә насар яҡланған сус­ҡасылыҡ хужа­лыҡтарын, шул иҫәптән шәхси хужа­лыҡтарҙы малсылыҡтың альтернатив төрҙәренә үҙгәртеп ҡороу буйынса саралар күреү;

l 2023 йылдың 1 апреленә тиклем сусҡасылыҡ предприятиелары тирә­ләй йорт сусҡалары һәм ҡырағай ҡа­бандар булмаған 30 кило­метр­лыҡ буфер зоналары булдырыу;

l республика биләмәһендә ҡырағай ҡабан популяция­һын кәметеүҙе дауам итеү;

l Рәсәй Ауыл хужалығы министр­лығының 2020 йыл­дың 21 октябрен­дәге бойо­роғона ярашлы, сусҡа малын ветеринария ҡағиҙәләренә ярашлы аҫрауҙы тәьмин итеү;

l эре сусҡасылыҡ предприятиелары етәкселәренә буфер зоналарында сусҡалар һанын кәметеү буйынса бу­лышлыҡ итеү программаһын әҙерләү.

- Әлфиә МИНҒӘЛИЕВА