Һағынам да, юҡһынам да

Район үҙәгенә бер килгәнемдә Ғилман ағай Сәфәрғәлин (ул осорҙа мәҙәниәт бүлеге начальнигы булып эшләй ине) миңә: “Ҡустым, Бөрйән тураһында йыр юҡ, тиҙерәк шиғыр яҙ ҙа, композитор Айрат Ҡобағошовҡа алып барып күрһәт, ул көйҙө һәйбәт яҙа”, – тине, үҙенең теләк-үтенесен белдереп. Ошо ваҡыттан һуң оло Баҙалы, бөркөтлө Мәсеме, Аҡбейеге, Әүҙектеһе, йәнгә сихәт биргән Ағиҙеле, Үҙәне, бөтә донъяға билдәле Шүлгәне булған хозур төйәккә нисек итеп шиғыр яҙырға оҙаҡ ҡына уйланып йөрөнөм.

Көйҙәре халыҡсан да, танһыҡ та...

Бер йыл тигәндә “Бөрйә­нем” шиғыры яҙылды. Ул шиғырҙа мин әле әйтеп үткән оло илдең хозурлығын, уңған халҡының ғөрөф-ғәҙәттәрен, мәҙәниәтен, йолаларын сағыл­дыра алдыммы-юҡмы, уныһын уҡыусы үҙе әйтер. Ғилман ағай­ҙың кәңәше буйынса, юл төшөп, Өфөгә килгәнемдә композитор Айрат Ҡобағошовҡа “Бөрйә­нем” шиғырын күрһәт­тем. Ул ваҡыты юҡлыҡҡа һыл­танды. Әмәлгә ҡалғандай, шул көндә миңә сәнғәт институ­ты­ның ятағында йәшәгән яҡта­шыбыҙ, талантлы йәш композитор Ғәзиз Дәүләтбирҙин менән осрашырға насип булды. Теге шиғырҙы уға уҡып ишеттерҙем. Оҡшаны буғай, маҡтап-маҡтап үҙенә алып ҡалды.

Күп тә үтмәгәндер, “Бөрйә­нем” йыры радионан, телеви­зор­ҙан йыш яңғырай баш­ланы. Һөйөнсө һораусылар ҙа булды. Баҡһаң, был йырҙы гәлсәр тауышлы Бөр­йән һандуғасы — Резеда Әминева йырлай икән. Шул көндән Ғәзиз Дәүләтби­рҙин менән беҙҙең арала ижади дуҫлыҡ күпере һа­лынды. Ҡайһы саҡ йылына өс-дүрт тапҡыр осрашып, аралашып торҙоҡ. Институт ята­ғында йәшәгәндә лә Ғәзиздең бүлмә­һе­нән кеше өҙөлмәне. Ҡәләмдәш­тәре, ҡәр­ҙәштәре һәм яҡташтарына, килгән-кит­кәнгә алсаҡ, киң күңелле, ҡунаҡсыл булды. Ул ғаиләһе менән байтаҡ йылдар ятаҡта йәшәне. Һуңынан Матбуғат йортона ҡаршы йәшәгән яҙыусы Ғәзим Шафи­ҡов­тың (улар яңы йорт алып, икенсе урынға күсә) өс бүлмәле фатирына күсенделәр.

Ғәзиз өйлө булғас, шатлы­ғының сиге бул­маны. Исмаһам, мин дә әҙәмсә, рәхәт­ләнеп, иркен өйҙә йәшәрмен, ижад итермен, тигәйне миңә бер килгәндә. Ғәзиз менән Өфө урамдарын әллә күпме айҡап, сер­ләшеп йөрөгән саҡтарым һаман хәтер­ҙә. Уның менән оҙон төн буйы бер-бере­беҙ­ҙең ижады хаҡында ҡыҙыҡһынып һөйләшкәнебеҙ күп булды.

Ул фортепианола, баянда моңло, оҫта итеп уйнай ине. Бигерәк тә мин унан яҡташ шағирәләр Һә­ҙиә Фәтҡуллинаның һүҙҙәренә яҙылған “Көртмәле”, “Өләсәйем”, Мәҙинә Йәғәфә­рованың һүҙҙәренә “Бөрйәнем”, шағирҙар Самат Ғәбиҙуллиндың “Һағындым шулай”, Инсур Йәһүҙиндең “Йөрәгеңдә ҡалам яратып”, Мәүлит Ямалетдиновтың “Күңе­лемде биләп алдың”, “Балан”, Баш­ҡортостандың халыҡ шағирҙары Назар Нәжмиҙең “Һыу һибегеҙ гөлдәргә”, Рауил Бикбаевтың “Ике йондоҙ” кеүек һәм башҡа бик күп лирик йырҙарын баянда уйнатып, күңел биреп тыңлай торғайным.

Ғәзиз яҙған, ижад иткән көйҙәр халыҡсан да, танһыҡ та, сөнки ул үҙенә талапсан, талантлы композитор ине. Уның ижад иткән сағыу биҙәкле, киң диапазонлы, аһәңле, йән арбар моңло көйҙәрен сәхнә йондоҙҙарынан Башҡортостандың халыҡ, РСФСР-ҙың атҡаҙанған артисы Нажия Аллаярова, Башҡортос­тандың халыҡ артистары Илфаҡ Смаков, Вахит Хызыров, Тәнзилә Үҙәнбаева, Фәнү­нә Сиражетдинова, Роза Аҡкучукова, Фәнәүи Сәлихов, Шамил Хәмәҙинуров, Әлфиә Юлсурина, Башҡортостандың атҡаҙанған артистары Резеда Әминева, Харис Шәрипов, йәш йырсыларҙан Әлфиә Кәли­муллина, Райман Ишбаев, Силәбе филармонияһынан Ғафуан Фазуллин кеүек профессиональ һәм байтаҡ һәүәҫкәр йырсылар яратып башҡара.

Ваҡыттың аяуһыҙлығы

Композитор Ғәзиз Дәүләт­бир­ҙин ҙур күләмле әҫәрҙән Башҡортостандың халыҡ шағи­ры Рауил Бикбаев поэмаһы буйынса “Мәңгелек мәл” тип аталған ораторияһын да яҙҙы. Һуңғы йылдарҙа уның фортепиано өсөн яҙған сонатаһы, төрлө музыка ҡоралдарына пьесалар, романстар, хор әҫәрҙәре концерт залдарында йыш яңғырай. Был уның сағыу талантының төрлө яҡлап асылып, күҙгә күренеп сәскә атыуы тураһында һөйләй.

Ғәзиз Дәүләтбирҙин республикала, һис һүҙһеҙ, киң бил­дәле композитор. Йырҙа­рын­дағы халыҡсанлыҡ, аһәңлек, күҙ яуын алыр йәйғорҙоң ете төҫөләй сағыу буяуҙар менән туҡылған һәм үҙенсәлекле бай ли­ри­каһы менән күңелдәрҙе арбай, йөрәк­тәргә үтеп инә. Ана шуға ла инде уның йырҙары һәр кемдең күңеленә сикһеҙ яҡын. Уның “Һағындым шулай” исемле йыйынтығында моң эйәһе һандуғасты көнләш­терерҙәй йырҙары бихисап. Йыр һөйөүселәр өсөн ул хеҙмәт оло бүләк булып тора.

Хәйер, уның ҡатыны Флүзә ханым да моңға ғашиҡ. Уның телеңде йоторлоҡ итеп әҙер­ләгән шифалы эсемлеге – буҙаһы ни тора! Ни тиһәң дә, ул данлы Учалы районының Яңы Байрамғол ауылынан. Улар икеһе лә татыу ғүмер кисереп, ҡыҙҙары Әлфиә менән улдары Иреккә төплө белем алырға ярҙам итеп, тормош юлы­на аяҡ баҫтырҙылар. Үке­нескә ҡаршы, Ғәзиз ҡыҙы Әлфиәнең туйын күрә алма­ны...

Оҙаҡ йылдар Ғәзиз миңә “ҡустым” тип, Флүзә ханым “ҡәйнеш” тип өндәште. Беҙ тәү тапҡыр осрашҡанда, ниңәлер быуындар бәйләнешен, йәштәребеҙҙе лә бер-беребеҙгә әйтмәгәнбеҙ. Шулай бер мәл шәжәрә, нәҫел-нәсәпте тикшереп ҡарағас, Ғәзиз “ағай” миңә – ҡусты (ул минән бер йәшкә кесе), Флүзә “еңгәй” килен булып сыҡты. Үҙебеҙҙең хатаға бер аҙ үкенеп тә, көлөшөп тә алдыҡ.

Талантлы композитор Ғәзиз Сәлих улы Дәүләтбирҙин хаҡында “Таң”, ”Йәшлек” гәзиттәрендә лә яҙып сыҡтым. Ул күп яҡлы талант ине. Ғәзиз мәктәп йылдарынан шиғырҙар яҙа. Карикатура, һүрәттәрҙе оҫта төшөрә. Унда пародия, юмор һәләте лә көслө булды. Эй, был ғүмерҙең ҡыҫҡалығы.... Ваҡыттың аяуһыҙлығы, бер кемде лә ситләп үтмәй. Бер ни ҙә мәңгелек түгел шул. Ағас та, таш та бер көн килеп саң-туҙанға әйләнә. Тик тормошта быуындар бәйләнеше генә йәшәүен дауам итә. Ғәзиз! Быйыл һиңә 68 йәш тулыр ине. Аяуһыҙ сир һине мандытманы. Ижадыңдың сәскә атҡан мәлендә яҡты донъяны ташлап киттең. Туған халҡыңа, моң һөйөүселәргә халыҡсан, әммә күңелдәрҙе арбар лирик йырҙарың, башҡорт сәнғәтендә яҡты эҙең ҡалды.

Яҙ. Әллә ниңә көндәр болоҡһоу. Бер көн аяҙ торһа, икенсе көн ямғыр һибәләй, әйтерһең, тәбиғәт тә һине юҡһынып, тынғы тапмай. Һуңғы тапҡыр, Ғәзиз, һинең менән татлы хыялдарға сумып, оҙаҡ ҡына һөйлә­шеп ултырғайныҡ. Эх, шул минуттарҙы һағынам да, һине юҡһынам да...