Геройыбыҙҙың ҡәҙерен беләләр!

Иртәгә ҡаһарман яҡташтарыбыҙҙың береһе – Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнашҡан хәрби осоусы-штурмовик, гвардия полковнигы, ике тапҡыр Советтар Союзы Геройы Муса Гәрәевтең тыуыуына 100 йыл тула.

Илештәрҙең ғорурлығы ул

Республикабыҙҙа уның кемлеге тура­һында һөйләп тороу кәрәкме икән?! Мәктәп йылдарынан алып һәр бала уның батырлығы тура­һында белеп үҫә. Муса Гәрәев үҙе яҙған һәм уға арналған китаптар, уның тураһында документаль фильм­дар бихисап. Исеме урам­дарға, төрлө учреждениеларға бирел­гән.

Муса Ғайса улы Илеш райо­нының Иләк­шиҙе ауылында 1922 йылдың 9 июлендә тыу­ған. Был ауылда күп тә тормаған, ете йәше тулғас, Ташшишмә ауылына күс­кән­дәр. Ә 1937 йылда Муса күрше Бишҡурай ете йыллыҡ мәктәбен тамамлай.

Илеш районында Геройҙың иҫтәлеген мәңгеләштереү буйынса күп эш башҡарыл­ған, тинек. Район үҙәге Үрге Йәркәйҙә М. Гәрәев музейы, ул үҫкән Ташшишмә ауылын­да йорт-музейы бар. Үҙе уҡы­ған Бишҡурай ауылындағы мәктәп уның исемен йөрөтә. Район үҙәген­дәге кинотеатрға ла Геройҙың исеме бирелгән.

Юбилей йылында иһә яҡташта­ры бик ҙур эш башҡарған. Беҙгә улар тураһында Илеш районы хакимиәтенең мәҙәниәт бүлеге начальнигы Рөстәм Әхмәҙиев һөй­ләне.

– Муса Гәрәев – районыбыҙҙың арҙаҡлы шәхесе, үҙебеҙҙең баш­ҡорт егете. Уның менән хаҡлы рәүеш­тә ғорурланабыҙ. Муса Ғайса улы Башҡортостанда ғына түгел, тотош Волга буйы федераль округында ике тапҡыр Советтар Союзы Геройы тигән юғары исемгә лайыҡ булған берҙән-бер кеше бит! Уның 100 йыллыҡ юбилейына бар Илеш әҙерләнә, тиһәк, һис тә хата булмаҫ, моғайын, – тине ул.

Рөстәм Флүр улы белдереүенсә, улар башта эште йәш быуындан башлаған. Балалар баҡсаларында, мәктәптәрҙә батырлыҡ дәрестәре үткәрелгән, улар өсөн күп төрлө ярыш-бәйгеләр ойошто­ролған. Ғөмү­мән, ижади бәй­геләрҙә теләгән һәр кем ҡатнаша алған: герой яҡташ­та­рына арналған һүрәт­тәр, кроссвордтар, ҡул эштәре, йыр, шиғыр конкурстары иғлан ителгән. Районда булған һәр 48 клубта патриотик саралар үткәрелгән.

– “Башҡортостан” киностудия­һы уға арнап фильм төшөрҙө, шишәм­бе һәм кесе йома бала­ларға уны үҙебеҙҙең кинотеатрҙа күрһә­тәбеҙ, өлкәндәр ҙә ихлас ҡарай. Шулай уҡ район артистары “Герой юлынан” тигән спектакль әҙерләп ҡуйҙы. Уны ла бик яратып тамаша ҡылдылар. Оҙаҡламай уны Өфөлә һәм яҡын райондарҙа күрһәтәсәк­беҙ. Ғөмүмән, батыр яҡташыбыҙға арналған эштәр байтаҡ булды. Китап та баҫтырылды, “Аҡбуҙат” журналы уға бер һанын бағыш­ланы, Өфөләге М. Кәрим исемендәге Милли йәштәр театры спектакль әҙер­ләп ҡуйҙы. Муса Гәрәевтең улы Евгенийҙы саҡырып, ҙур тү­ңәрәк өҫтәл ойошторҙоҡ. Был сараларға йомғаҡ яһап, еңеүсе­ләрҙе бүләкләнек, – тине ул.

Музей ҡыҙыҡлы хәтирәләр һаҡлай

Үрҙә телгә алған ике музейға ла капиталь ремонт үткәрелгән. Мә­ҙәниәт бүлеге начальнигы бел­де­реүенсә, Үрге Йәркәйҙәге төп музей­ға, “Мәҙәниәт” милли проектына ярашлы, 10 миллион һум аҡса бүленгән. Был аҡсаға бинаның фасады алмаш­тырыл­ған, тағы бер экспозициялар залы өсөн подвал эшләнгән, ихатала эскәмйәләр ҡуйылған, биләмәгә ваҡ таш түшәлгән. Йәнә шуныһы, бөгөн музей алдында Муса Гәрәевкә өр-яңы һәйкәл асыла. Быға тиклем уның бюсы ғына торған. Хәҙер иһә тотош буй-һынын сағылдырған матур һәйкәл буласаҡ. Бынан тыш, музей биләмәһендә торған само­леттың да тышҡы яғы матурланған. Етәксе белде­реүенсә, Ташшишмә ауылындағы йорт-музейға ла ремонт эшләнгән.

Яңыртылған музейҙы беҙ ҙә барып күрҙек. Беҙҙе ғилми хеҙмәткәр Фәриҙә Нуриәх­мәтова ҡаршы алды һәм уларҙың икеһен дә күрһәтте, ентекләп герой тураһында һөйләне.

Үрге Йәркәйҙәге был музей баш­ҡа район­дар­ҙыҡынан айырылып тора. Ул заманса технологиялар менән йыһаз­лан­дырыл­ған, видеояҙмалар ҡа­рар­ға, аудио тың­ларға була. Шулай уҡ экспонаттар бик бай һәм үҙен­сә­лекле. Ыҡсым ғына ике ҡатлы был йорт тәрән тарих эҙ­ҙәрен һаҡлай!

 Фәриҙә Ғизетдин ҡыҙы һөйлә­үенсә, Үрге Йәркәйҙәге музей 1992 йылда асылған. Муса Ғайса улы уның асылырын белгән, тик иҫән сағында күреп өлгөрмәгән.

Музей хеҙмәткәре беҙҙе экспозиция, Геройҙың тормошонан ҡы­ҙыҡ­лы дәлилдәр менән таныш­тырҙы. Муса Гәрәевтең атаһы балалары бәләкәй саҡтан ситкә, ҙур ҡала­ларға йөрөп эшләгән икән. Ә өйөнә ҡайтҡас, балаларына, күр­шеләренә яңылыҡтар, яңы технологиялар тураһында һөйлә­гән. Атаһының ошо һүҙҙәрен тың­лап үҫкән егет мәктәпте тамам­лағас, тимер юлсы булырға хыяллана. Иптәш егете менән баш­ҡаларға өндәшмәй генә Өфөләге Тимер юл халыҡ комиссариаты техникумына документтарын ебәрә. Һәм уларҙы имтихан тапшырырға саҡыралар. Рус телен белмәү сәбәпле, тәүге йылда уҡырға инә алмайҙар, рабфакта тороп ҡалалар һәм телде өйрәнәләр. Киләһе йылда иһә Муса уҡырға инеүгә өлгәшә. Шул саҡта урындағы йәштәргә эйәреп, аэро­клубҡа йөрөй башлай һәм күк йөҙөнә ғашиҡ була.

1940 йылда Энгельс ҡалаһының хәрби авиация мәктәбенән уҡытыу­сылар килә һәм, йәштәрҙән имтихан алып, үҙҙәренә курсанттар һайлай. Уны истребителдәр төркө­мөнә алалар. Имтихандарҙы үткәс, Илешкә ҡайтып, был турала ата-әсәһенә әйтә, тик кире килгән саҡта поезға өлгөрмәй ҡала һәм икенсе партия менән бомбардировщиктар төркө­мөнә китә. Уҡый ғына башла­ғас, һуғыш башлана. Уны тиҙ арала штурмовикка уҡыталар һәм һуғышҡа ебәрәләр.

1942 йылдың сентябренән яуға инә ул. Был осорҙағы ҡаһарман­лыҡтары күптәргә билдәле. Шуны­һы иғтибарға лайыҡ: һуғыш ваҡы­тында һәр пилоттың үҙ уҡсыһы бул­ған. Улар икәүләп хәрби осош­тарға йөрөгән. Ҡағиҙә булараҡ, пилоттар кабинала ҡаплау­лыраҡ ултырған, ә уҡсылар асыҡ һауала күренеп торған. Һуғыш бөткәнсе пи­лоттар иҫән ҡалһа ла, улар бишәр-етешәр уҡсыны алмаштыр­ған. Ә бына Муса Гәрәев бөтә һуғышты бер уҡсы менән генә үткән. Ул Силәбе егете Александр Кирьянов булған. Яҡташыбыҙ һәр ваҡыт самолеттарҙы ла, уҡсыһын да һаҡлап йөрөткән.

Муса Ғайса улын яҡшы яҡтан күрһәткән тағы бер дәлил: уға хәрби задание буйынса тимер юлдарҙы һәм поездарҙы һөжүмгә тоторға кәрәк булған. Ул иһә, ипле кеше бу­ла­раҡ, поездың тик башын ғына, йәғни паровозын шартлатҡан, башҡа еренә теймәгән. Ошоноң өсөн уға аҙаҡ “Маҡтаулы тимер юлсы” тигән исем дә биргәндәр. Сержант булып һуғышҡа барған егетебеҙ һуғыш тамамланыуға полк штурманы булып, майор хәрби дәрәжәһенә етә.

Баҫалҡы кеше була

Еңеүҙе ҡыйыу яҡташыбыҙ Мәс­кәү ҡалаһында ҡаршылай. Май башында уның ике аҙналыҡ ялға ҡайтҡан сағы була. Һуғыштағы яҙылмаған ҡанун буйынса, герой­ҙарҙы һаҡлайҙар, “улар иҫән ҡалһа, барыһы ла яҡшы буласаҡ һәм дошманды еңәсәкбеҙ” тигән ышаныс йәшәй.

Еңеү көнөнән һуң ул тыуған яғына йүнәлә. Бында ла уның ба­ҫалҡылығы күренә. Ул ҡайтып килгәнен бер кемгә лә хәбәр итмәй, уҡсыһы Александр Кирьянов менән бергә була. Өфөгә йүнәлгән само­летҡа ултырғас, радист уларҙың миҙалдарын күреп ҡала һәм аэро­портҡа хәбәр итә: беҙҙең менән геройҙар ҡайтып килә! Һөҙөмтәлә уларҙы ҙур делегация ҡаршы ала.

Геройҙың артабанғы тормошо ла билдәле. Ул бер килке осоуын дауам итә, хәрби булып хеҙмәт итә. 1964 йылда һаулығы насарайыу сәбәпле, отставкаға сыға. 1965 – 1977 йылдарҙа ДОСААФ-тың Башҡортостан өлкә комитеты рәйесе вазифаһын үтәй. Башҡор­тостанда спорттың хәрби-техник төрҙәрен үҫтереүгә ҙур өлөш ин­де­рә, был ойошманы Советтар Союзындағы 47-се урындан икенсе урынға тиклем күтәрә. Оҙаҡ йылдар СССР һәм БАССР Юғары Советы депутаты була. Замандаштары уны бик кешелекле, ярҙамсыл, баҫалҡы кеше тип хәтерләй. Ул үҙе өсөн бер нимә лә һорамай, башҡаларға бул­һын тип тырыша. Ошо сифаттары өсөн уны яраталар һәм ихтирам итәләр. Герой 1987 йылдың 17 сентябрендә Өфөлә вафат була. Баш ҡаланың Еңеү паркында ерләнә.

Был музейҙы район кешеләре бик ярата. Унда күрше төбәктәрҙән дә киләләр. Таш­шишмә ауылында иһә уның тыуған йортоноң күсер­мә­­һе эшләнгән. Беҙ уны ла барып күрҙек. Ябай башҡорт өйө, ябай көн­күреш әйберҙәре, тик унан, әй­тер­һең, ниндәйҙер серле нур сәселә.

Геройҙың тыуыуына 100 йыл тулыу айҡанлы, Муса Гәрәевтең тыуған яғында – Бишҡурай ауыл биләмәһендә был иҫтәлекле ваҡиғаларға арналған байрам саралары үтә. Тантаналы митинг, театрлаштырылған тамаша, байрам концерты, реконструк­ция­лан­ған йорт-музейҙы асыу, халыҡ спорт уйындары төрҙәре буйынса ярыштар, авиа­торҙарҙың күрһәтмә сығыштары була. Иртәгә иһә Өфөлә ҙур тантаналы саралар план­лаштырылған. Башҡортостан ДОСААФ-ы Муса Гәрәев беренсе тапҡыр осорға өйрәнгән аэродромда авиация байрамы үткәрә, унда техника һәм ҡоралдар күргәҙмәһе, авиация шоуы, парашютсылар сығышы, концерт үтәсәк, шулай уҡ Первушин аэродромында авиашоу көтөлә.

- Әлфиә МИНҒӘЛИЕВА