“Йәмғиәткә файҙа килтереүҙән ҡәнәғәтлек тойоп йәшәйек”

Арҙаҡлы милләттәшебеҙ, абруйлы сәйәсмән, ғалим, дәүләт һәм йәмәғәт эшмәкәре, “Башҡортостан” гәзитенең 1986 – 1990 йылдарҙағы баш мөхәррире Мансур Әйүпов бөгөн 75 йәшлек юбилейын билдәләй. Олуғ замандашыбыҙҙы матур ғүмер байрамы уңайынан ҡотлап, уның тормошо һәм эшмәкәрлегенә байҡау яһайбыҙ, фекерҙәрен, тәҡдимдәрен еткерәбеҙ.

Именлек нигеҙендә торған сәйәсмән

Дәүләкән районының Исмәғил ауылында күп балалы ғаиләлә тыуып үҫкән Мансур Әйүпов мәктәп­тән һуң Салауат педагогия учили­щеһын тамамлағас, 1966 йылда үҙ­ҙә­рендәге район гәзитендә эш башлап, унда баш мөхәррир урын­баҫарына тиклем хеҙмәт юлы үтә. Ошо осорҙа Башҡорт дәүләт университетының филология факультетын да тамамлаған киң ҡараш­лы, белемгә ынтылған жур­на­листың 1973 йылдан алып арта­банғы тормошо һәм эшмәкәрлеге Өфө менән бәйле.

Баш ҡалала Башҡортостан китап нәш­риә­тендәге тырыш хеҙ­мә­тен баһалап, респуб­лика етәк­се­леге уны 1976 йылда Мәс­кәү­­ҙәге Юғары партия мәктәбенә уҡырға ебәрә. Өфөгә юғары квалификациялы белгес булып ҡайтҡас, Мансур Әнүәр улына ҙур вазифа йөкмәтелә – ул КПСС-тың Баш­ҡортостан өлкә комитетында агитация һәм пропаганда бүлеге мөдире урынбаҫары, матбуғат, радио, телевидение секторы мөдире итеп тәғәйенләнә, йәғни респуб­ликалағы барлыҡ киң мәғлүмәт саралары эшенә етәкселек итә башлай. 1979 – 1986 йыл­дарҙа ошо бурысты атҡарған ваҡытта партия комитеты секретарҙары менән матбуғат, радио, телевидение етәк­селәре араһында эшлекле бәйлә­нештәр булдырыуға күп көс һала, оло тәжрибә туплай.

Тырыш хеҙмәтен, ойоштороу һәләтен, һөнәри оҫталығын юғары баһалап, Мансур Әйүповты “Совет Башҡортостаны” гәзитенә баш мө­хәр­рир итеп ҡуялар. Респуб­лика­ның төп матбуғат баҫмаһына 1986 – 1990 йылдарҙа уңышлы етәксе­лек итә ул.

Мансур Әнүәр улының артабан­ғы эшмәкәрлеге дәүләт хеҙмәте менән бәйле. 1990 йылда, илдә ҙур үҙгәрештәр башланған мәлдә, уны БАССР Министрҙар советы рә­йе­сенең социаль-гуманитар мәсьәләләр буйынса урынбаҫары итеп тәғәйенләйҙәр. СССР-ҙың тар­ҡалыуы, Рәсәй власы струк­тура­һының ҡапыл көсһөҙләнеүе ил төбәк­тә­рен көрсөккә ҡаршы үҙаллы көрәшергә, йәмәғәт тормошоноң яңы формаларын уйларға мәжбүр итә. Көслө сәйәсмән Мансур Әйүпов респуб­ликаның беренсе Президентын һайлау эшендә, унан власть орган­да­рының яңы система­һын төҙөүҙә төп терәк-таяныс­тарҙың береһе була. 1994 йылда Баш­ҡортостан Республика­һының Дәүләт секретары итеп тәғәйен­ләнгәс, төбәк үҫешенең стратегик йүнәлештәре менән айырыуса киң шөғөлләнә башлай.

Реформалар идеологияһы, иҡти­сади стратегия эшләү, Рәсәй составында респуб­лика­ның сәйәсә­те, дәүләт етәксеһе ҡарарҙа­рының, төбәктәге барлыҡ тармаҡтар алдына ҡуйылған бурыс-талаптарҙың үтәлешен контролдә тотоу – ошо һәм башҡа яңы, ҡатмарлы эштәрҙе ойоштороуҙы Башҡор­тостан Президенты М.Ә. Әйүповҡа йөкмәтә. Нәҡ Мансур Әнүәр улы төбәге­беҙҙәге күп мәсьәләләр буйынса йүнәлештәрҙе билдә­ләүҙә төп ролде үтәй. Улар – Башҡортостан Рес­публикаһынан ҡушымтаһы булған Федераль килешеү эшләү, 1994 йылда федераль үҙәк менән ике аралағы мөнәсәбәттәр тура­һында Килешеү әҙерләп ҡул ҡуйыу. Шуны билдәләргә кәрәк: Башҡор­тостан­дың Федераль килешеүгә ҡул ҡуйыуы Рәсәй Фе­де­рация­һының берҙәмлеген, бөтөнлөгөн нығытыу­ға ҙур өлөш индерә. Илдәге күп рес­публикалар, милли округтар тап беҙҙең алымды сәйәси киңлек­тә өлгө, йүнәлеш итеп ала.

Ғөмүмән, үткән быуат аҙағының ауыр, ҡат­марлы осоронда Башҡор­тостан етәксе­леге кешеләр араһын­дағы ыңғай мөнәсә­бәттәрҙе, үҙ-ара татыулыҡты һаҡларға тырыша, рухты, ихтыяр көсөн үҫтереүгә ҙур иғтибар бүлә. Халыҡтың бүленеүе­нә, дини, милли, социаль нигеҙҙә ыҙғыштарға юл ҡуйылмай. Тап ошо осорҙа төбәгебеҙҙәге барлыҡ дин, конфессиялар үҫешенә төрлө яҡ­лап булышлыҡ ителә, Өфөнөң ил­дә­ге ислам үҙәге булараҡ урыны һаҡ­ланып ҡына ҡалмай, нығытыла ла.

Сәйәсмән М. Әйүпов йәмғиәттә тото­роҡло­лоҡто, татыулыҡты һаҡ­лау буйынса эшмәкәр­лектең башында тора. Сит өлкәләрҙә йәшә­гән милләттәштәребеҙҙең мәнфә­ғәттә­рен дә күҙ уңында тотоп, башҡорт мәҙәниә­тен комплекслы үҫтереү маҡсатындағы программалар төҙөү, саралар уҙғарыу, шул иҫәптән I Бөтә донъя башҡорттары ҡорол­тайын үткәреү Башҡор­тостанда йәшәгән башҡа халыҡтар­ҙың да милли мәҙәниәтен күтәреүгә булышлыҡ итә.  Республика Пре­зидентының 1995 йылдағы тәүге Мөрә­жәғәт­намәһендә үк (уны әҙерләүгә төп өлөштө Мансур Әйүпов индерә) төбәгебеҙ халҡына шул еткерелә: һәр милләт һәм конфессия вәкилдәренә иғтибар бүленәсәк, халыҡтарҙы берләш­тергән тарих, мәҙәниәт эшмәкәр­ҙәренең рухи мираҫына терәк күрһәтеләсәк.

Әйтелгән һүҙҙәрҙе ғәмәли йәһәт­тән раҫлап, халыҡтарҙың тарихи тамырҙарын нығытыу мөмкинлеге лә киңәйә. Быға тиклем ғәҙелһеҙ рәүештә ситләтелгән, онотолған шәхестәрҙең исемдәрен кире ҡай­тарыу буйынса киң эшмәкәрлек йәйелдерелә, уларҙың юбилейҙары үткәрелә башлай. Республиканың мәҙәниәт өлкәһе яңы һулыш ала, милли сәнғәткә йәш көстәр килә. Ҡатмарлы заманда власть ижади союз­дар­ҙың хоҡуҡтарын һаҡлап ҡалыуға ла булыш­лыҡ итә. Мәға­риф тармағын үҫтереүгә юл һалы­на: яңы юғары уҡыу йорттары, уларҙың филиалдары асыла, Башҡор­тостандың Фәндәр акаде­мия­һы барлыҡҡа килә. Социаль-гуманитар өлкәлә башҡарылған ошо һәм башҡа бихисап эштәр, һис шикһеҙ, ысын кешелеклелек сифаттарын, рухты һаҡлауға ҙур өлөш индерә. Ҡайһы бер урын­дарҙа төрлө нигеҙҙә ыҙғыштар барғанда, беҙҙең Башҡортос­тандың дәүләт етәкселеге, төп ҡиммәттәргә иғтибар бүлеп, дөйөм именлекте тәьмин итеүгә өлгәшә.

Ошолай дәүләт етәксеһенең уң ҡулына әйләнгән, республикалағы сәйәси ҡоро­лоштоң үҙәгендә торған Мансур Әйүпов артабан Башҡор­тостан Президенты ҡарама­ғындағы дәүләт хеҙмәте һәм идара итеү академияһы ректоры итеп тәғәйен­ләнгәс тә, был тармаҡта заманса белем биреү, фәнни инфраструктура булдыра, дәүләт һәм муниципаль хеҙмәткәрҙәрҙең һөнәри йәһәттән камиллашыуы өсөн уңай­лы шарттар тыуҙы­рыуға күп көс һала. Артабан IV саҡырылыш  Рәсәй Федерацияһы Дәүләт Дума­һына депутат итеп һайланып, унда милләттәр эше буйынса комитет рәйесе урынбаҫары бурысын лайыҡлы атҡара. Мансур Әнүәр улы һәм уның ярҙамсылары тарафынан әҙерләнгән “Рәсәй Федера­цияһы дәүләт милли сәйәсәте ни­геҙ­ҙәре тураһында”ғы федераль за­кон проектын айырып билдә­ләр­гә кәрәк. Был проект Рәсәйҙең бар­лыҡ субъекттарында, федераль дәү­ләт учреждениеларында һәм ғи­лми ойошмаларҙа ике тапҡыр тик­­шерелеп, бик күп ыңғай баһа ала. Документтың положениелары ил­дәге милли сәйәсәткә йоғонто яһай.

Артабан Башҡортостан Президенты ҡарамағындағы Дәүләт хеҙмәте һәм идара итеү академия­һына йәнә ректор итеп ҡуйылғас һәм Башҡортостан Фәндәр акаде­мияһы вице-президенты бурысы йөкмәтелгәс тә, Мансур Әйүпов төп һөнәри принциптарына тоғро ҡала һәм әле лә фән юлында тынғыһыҙ эшен дауам итә.

“Гәзиттең бәҫе – уның халыҡҡа кәрәклегендә”

Оло юбилейы алдынан Мансур Әнүәр улы менән осрашып, уның үткән һәм бөгөнгө тормош­ҡа ҡарата фекерҙәрен һораныҡ.  

– Төрлө тармаҡта эшләһәм дә, бөгөн һөйләшеүҙе матбуғат хаҡын­да уйланыуҙарға бағышлау дөрөҫ булыр тип уйлайым, – тип белдерҙе Мансур Әнүәр улы. – “Баш­ҡор­тостан”да баш мөхәррир бурысын атҡарған йылдарым ғүмеремдәге иң матур, янып, ялҡынланып, кинәнеп эшләгән осором булған икән. Был йәшлеккә генә түгел, ә хеҙмәттән ысынлап кинәнес алыуға ла бәйле. Матбуғат минең өсөн тап шундай урын ине: бөтә күңе­леңде һалып ижад итәһең, эшеңде бик күптәр күрә, уҡый, фекерҙәрен әйтә, өҫтәүенә кемдәрҙеңдер проблемаларын хәл итеп, уларҙы ҡыуандыраһың... Ә үҙең ҡеүәтләү, рәхмәт һүҙҙәре ишетеп, тағы ла сәмләне­берәк эшләргә дәртләнә­һең. Халыҡҡа кәрәклегеңде тойоу көс бирә. Кешегә бит тап шул мөһим дә.

Педагогия училищеһынан һуң үҙебеҙҙең район гәзитендә эшләй башлауыма шиғыр яҙыуым, әҙә­биәтте, тарихты өйрәнергә ынтылыуым  сәбәпсе булды. Тәүҙә әҙә­би хеҙ­мәт­кәр, унан яуаплы секре­тарь, баш мөхәр­рир ­урын­ба­ҫары булдым. Артабанғы яҙмы­шым иһә баш ҡалабыҙға бәйле. Унда ла матбуғат эше хеҙмәтемдә төп урындарҙың береһен биләне.

Ғөмүмән, халҡыбыҙ күңеленә матбуғат хеҙмәткәрҙәренә хөрмәт, ышаныс юйылмаҫ­лыҡ итеп һалын­ған. Уларҙы йәмәғәтселек фекерен еткереүсе, власть менән йәмғиәт араһындағы күперҙе нығытып тороусы тип беләләр. Тимәк, аңла­шып йәшәүҙе тәьмин итеү­се. Власть менән йәмғиәт араһындағы мө­нәсәбәттән сәйәсәт тыуа. Улар яҡшы бәйләнеш алып барһа, бер-береһен тыңлаһа, ил тотороҡло үҫешә. Ә инде ҡайһыһылыр еңер­гә, өҫтөнлөк итергә тырыша башлай икән, матбуғаттың йәмәғәт­се­лек фекерен сағылдырыу көсө юҡҡа сыға.

Мин “Башҡортостан”да баш мө­хәррир бурысын атҡарған йыл­дарҙа, билдәле булыуынса, матбу­ғаттың иң көслө сағы ине. Тиражы­быҙ 110 мең данаға барып еткәйне. “Кызыл таң”дыҡы ла шулай, “Советская Башкирия”ныҡы иһә – 125 мең. Был һандар­ҙың 20-30 проценты төрлө власть органдарына, ойошма-предприятиеларға мотлаҡ тип бирелгән күрһәтмә буйынса йыйылһа, башҡаһы – тулыһынса халыҡтыҡы.

– Ә гәзиттең сифатына кил­гән­дә?

– Мин эшләгән осорҙа, әйткә­нем­сә, гәзиткә власть тарафынан да, халыҡ яғынан да иғтибар ҙур саҡта, сифат та юғары булды. Коллектив бик тәжрибәле ағайҙарҙан, эшенә мөкиббән бирелгән апай­ҙарҙан тора, улар йәштәрҙе үҙ өл­гө­һөндә оло яуаплылыҡ менән тәрбиәләй, үҫтерә ине. Өлкән һәм йәш быуын вәкилдәре һәр береһе тәғәйен урынын белде, тимәк, хеҙмәтеңә иғтибар әҙәп, әхлаҡ, бер-береңә хөрмәт сифаттарын да ныҡлы теҙгендә тотҡан.

Беҙҙең “Башҡортостан”да был мәсьәләгә элек-электән ныҡлы иғтибар бирелде, һөҙөмтәлә һәр бүлектә айырым тармаҡ буйынса белгес кимәленә еткән, республи­каның барлыҡ райондарына ҡа­ғы­лышлы һорауҙарға яуап бирә алған, уларҙағы үҫеште, булыуы их­ти­мал проблемаларҙы күҙалла­ған тәжрибәле, аналитик фекерле журналистар эшләне. Уларҙы танып-белеп торҙолар, хөрмәт итте­ләр. Гәзитебеҙҙә ошо йо­ла артабан да һаҡланыр, беҙҙең хәбәр­се­­ләр төрлө тармаҡтар буйынса белгес кимәлендә эш алып барыр тигән ышаныстамын.

– Ә гәзиттең яҡшылығын нимә бил­дәләй?

– Ул халыҡҡа кәрәк булырға тейеш. Нисек кенә заманса биҙәл­мәһен, әгәр яҙмаларҙың эсе буш – ҡоро һүҙҙәр теҙеме икән, кешене ылыҡтырып булмаясаҡ. Һәр мәҡәләлә ниндәйҙер проблема күтәрелеүе мөһим.

– Матбуғатты алдырыусы­ларҙың күп өлөшө – өлкәндәр. Ә йәш, урта быуынды нисек йәлеп итергә мөмкин?

– Минеңсә, иң беренсе тәжрибә үткәреп ҡарарға кәрәк: социо­логтарҙы, студенттарҙы, ирекмән­дәрҙе йәлеп итеп, халыҡ менән кә­ңәшләшергә. Шул саҡта һәр бере­һенең үҙә­ге­нә үткән иң көнүҙәк мәсьә­ләләр асыҡ­ла­на­саҡ. Әйтәйек, ауылдар араһындағы юлдар­ҙың насарлығы. Һәм ошо проблеманы район халҡы, республика менән бергәләп нисек хәл итергә мөмкин­леген өйрәнә башлаһаң, бының һөҙөмтәһе, һис шикһеҙ, булыр ине.

Белеүебеҙсә, әле Башҡортос­танда “Инцидент” тигән система эшләй. Башҡортса әйт­кәндә, “ғәжәп хәл” тигән һүҙ. Ошо көнүҙәк хәл-ваҡиғаларҙы тикшергәндә ниңә баҫма матбуғаттың да көсөн фай­ҙаланмаҫҡа? Бик тә мәслихәт булыр ине. Әйтәйек, райондарға барып өйрәнелгән мәсьәләне тәүҙә баҫ­ма­ның сайтында һәм социаль селтәрҙә сыға­раһың. Ошо уҡ материалды гәзиттә баҫаһың. Арта­бан был темаға сығыштар буйынса власть ор­­гандары тейешле саралар күрә. Улар­ҙы гә­зиттең үҙендә генә сығарырғалыр. Тәж­рибә өсөн, хатта мәҡәләне рус телендә баҫты­рырға ла булыр ине, тип уйлайым – төп маҡсатыбыҙ киң аудиторияны йәлеп итеү бит.

Бына ошолайыраҡ эш алып бар­ғанда, халыҡ матбуғатты ярҙам­сыһы, терәге итеп күрер ине, тип уйлайым. Әлбиттә, барыһын да тәүҙә власть, урындағы хакимиәт менән бергә башлау мөһим. Был халыҡҡа ғына тү­гел, власҡа ла кә­рәк бит. Гәзиттең аныҡ, ныҡ­лы яр­ҙа­мын тойһа, кешеләр уға яҙыл­ма­­йынса ҡалмаясаҡ. Власть та мат­буғатҡа ҙурыраҡ ышаныс бағлаясаҡ.

Мәҫәлән, эшҡыуарҙар мәсьәлә­һен алайык. Улар тырышып нисек тә табыш алырға, юҡты бар итергә ынтыла, әммә күбеһе үҙ хоҡуҡ­та­рын, ырамлы эш итеү юлдарын бе­леп еткермәй. Ошо сәбәпле, әйтәйек, төрлө дәүләт программаларынан ситтә ҡалып, эшмәкәрлек дәртен юғалта, күңелдәре төшә. Уларға гәзит аша киң яҡлы ярҙам ойоштороп ебәреү ифрат шәп булыр ине. Шул уҡ “Инцидент” нигеҙендә райондарҙағы йүнсел­дәр­ҙең проблемаларын сайтта ла, гәзиттә лә ниңә күтәрмәҫкә? Был мәсьәләгә тейешле министрлыҡ вәкилдәрен йәлеп итергә, уларҙы эшҡыуарҙарҙың янына алып барып, көнкүрештәре менән таныш­ты­рырға ла мөмкин. Барыһы ха­ҡын­да ла гәзиттә яҡтыртылып барырға тейеш. Һөҙөмтәлә власҡа ла, айырым кешегә лә, матбуғат баҫмаһына ла файҙа буласаҡ.

Эйе, гәзиттең бәҫе – уның ха­лыҡ­ҡа кәрәк­легендә. Беҙҙең бөгөнгө осраҡта иһә “влас­тың иғти­барын халыҡ ихтыяждарына йүнәл­теүҙә ике яҡҡа ла ярҙам итеүҙә” тип уйлайым. Уртаҡ мәнфәғәттәрҙе берләш­терер­гә тейеш матбуғат. Заман ниндәй генә булыуға ҡа­рамаҫтан, йәмғиәттең дә, властың да ихтыяждары үҙгәрмәй ул – улар һәр саҡ аңлашып, бергәләп дөйөм файҙаға эшләргә ынтыла.

Һүҙ аҙағында бөгөнгө матбуғат хеҙмәт­кәрҙәренә, шул иҫәптән үҙебеҙҙең 105 йыллығын бил­дәләгән “Башҡортостан” гәзите коллективына әүәлгесә янып, дәртлә­неп, халыҡ­ҡа, республикаға хеҙмәт итеүҙәрен теләйем. Башҡарған ғәмәлдәрҙән, йәмғиәткә файҙа килтереүҙән оло ҡәнәғәтлек тойоу – барыбыҙ өсөн дә ҙур бәхет ул. Ошо бәхетебеҙ ғүмерлек булһын!

– Мансур Әнүәр улы, һеҙҙе оло юбиле­йығыҙ менән ҡотлап, ныҡлы һаулыҡ, оҙон ғүмер, бар эштәрегеҙҙә уңыштар теләйбеҙ.

- Дилбәр ИШМОРАТОВА