Тел аралашыу ҡоралы ғына түгел, ул – ижад сығанағы ла. Донъяла күпме тел бар, шуларҙың һәр береһе кешенең әйтергә теләгән фекерен бойомға ашыра. Һәр тел – үҙенә күрә бер мөғжизә, меңәр йыллыҡ юлдар үтеп, хәҙерге сағылышын, яңғырашын алған. Тел байлығы – ил байлығы.
Тел халыҡ тарихы менән төптән бәйле. Ул халыҡтың борондан килгән яҙмышын, бөтә булмышын сағылдыра, йәғни уның тарихи көҙгөһө.
Ғилми хеҙмәттәрҙән күренеүенсә, Бөйөк Октябрь революцияһына тиклем башҡорт теленең яҙма формаһы булмаған, һөйләү формаһы ғына булған һәм ул халыҡ теле һанала. Ләкин был башҡорттар яҙыу-һыҙыу эшен белмәгән, уҡый-яҙа алмаған тигәнде аңлатмай. Улар иҫке төрки телендә яҙған. Һәр нәҫел-ырыуҙың шәжәрәһе лә шул телдә яҙылған булған. Тап шул телдә башҡорт шағирҙары һәм уҡымышлылары төрлө әҫәрҙәр ижад иткән, мәҙрәсәләрҙә уҡытҡан. Әммә улар тормошта иҫке төрки телендә һөйләшмәгәндәр. Был – фәҡәт рәсми тел, китап теле хеҙмәтен үтәгән. Көндәлек тормошта башҡорттар йәнле һөйләү телендә аралашҡан. Бай һәм тәрән йөкмәткеле ҡобайырҙар, йырҙар, әкиәттәр халыҡ телендә һөйләнгән һәм сәсәндәр, һүҙ оҫталары тарафынан телдән телгә, быуындан быуынға күсә килгән. Дөйөм башҡорт халҡы һөйләшкән тел Бөйөк Октябрь революцияһынан һуң әҙәби яҙма тел өсөн нигеҙ булып торған.
Төрлө ҡәбиләләрҙән торған башҡорттар XVI быуаттың тәүге яртыһында тамам берҙәм халыҡ булып формалашҡан. Был хәл башҡорт теленең үҫешенә лә көслө йоғонто яһаған. Бөтә ҡәбиләләр өсөн дөйөм халыҡ теленең уртаҡ булған һыҙаттары күбәйгән. Ул ҡәбилә телдәренән өҫтөнлөк алған.
Телебеҙҙең формалашыуында башҡорттоң һүҙ оҫталары, тапҡыр һүҙле сәсәндәрҙең роле сикһеҙ ҙур булған. Сәсәндәр һүҙ ярыштарына сыҡҡан. Үҙҙәренең фекер осҡорлоғон, зирәклеген, һүҙ оҫталығын күрһәткәндәр. Башҡорт әҙәби теленең дөйөмләнеүендә йырсылар һәм ҡурайсыларҙың да роле ҙур булған. Халыҡ йырҙары, тарихи йырҙар быға дәлил булып тора.
Башҡорт героик эпостары, риүәйәттәр, легендалар һәм башҡа халыҡ ижады үрнәктәренең телен һүҙ оҫталары, сәсәндәр, йырсылар, ҡурайсылар тарафынан булдырылған башҡорт әҙәби теле тип ҡарарға кәрәк.
Милләттең эске тәбиғәтен күрһәткән билдәләрҙән дә тел иң беренсе урынды биләй. Ул милләттең этник сығышын, мәҙәниәтен сағылдыра. Халыҡ элек-электән тыуған еренә ҡарағанда ла телен алға ҡуя. Сит ерҙәрҙә йәшәгән бихисап милләттәшебеҙ – быға асыҡ миҫал. Башҡортостан юлдаш телевидениеһының “Башҡорттар” һәм “Тарихи мөхит” тапшырыуҙары тап шул хаҡта һөйләй.
Тел кешенең рухи донъяһын, милли тойғо һәм ғорурлығын, үткән быуындары, балалары алдындағы тарихи бурысын кәүҙәләндерә. Теле бар икән, халыҡ үҙе лә йәшәй. Беҙҙең башҡорт халҡы үҙенең телен ауыр һынауҙар аша һаҡлап алып килә. Был борондан шулай. Туған теленә иҫ киткес тоғролоҡ һәм һөйөү һаҡлаған халыҡ беҙ. Һаҡларға тырышҡан һайын милли тойғо көсәйә. Бөйөк шағирыбыҙ Рәми Ғарипов әйткәнсә:
… Илен һөймәҫ кенә телен һөймәҫ,
Элек телдең таҙалығын башлыса ҡатын-ҡыҙ һаҡлаған, сөнки ул ғаилә усағының һаҡсыһы булған. Ситкә сығып йөрөмәгән, барлыҡ ғүмерен ауылда үткәргән, теле – саф милли тел өлгөһө. Киләсәк быуынды улар тәрбиәләгән, тел үрнәктәрен балаларының күңелдәренә һалып үҫтергән. Ниндәй генә данлыҡлы, бөйөк шәхесте хәтерләһәк тә, уларҙың әсәй-өләсәйҙәре йоғонтоһонда үҫеүе билдәле. Әлеге көндә, бәлки, заманына ярашлы, ҡатын-ҡыҙ был сифатын үтәй ҙә алмайҙыр. Әйләнгән һайын сит тел һүҙҙәрен ҡулланып һөйләү ғәҙәткә инде. Етмәһә, Берҙәм дәүләт имтихандарын биреү ҙә йоғонто яһамай ҡалманы. Һәр ата-әсә, уҡытыусылар баланы кесе йәштән ныҡышмал рәүештә ошо һынауға әҙерләй башланы, быға мәғариф өлкәһендәге үҙгәрештәр сәбәпсе булды. Берҙәм дәүләт имтиханын тапшырмай тороп, уҡыусы ҡулына өлгөргәнлек аттестаты ала алмай. Был бер яҡтан яҡшы булһа, икенсе яҡтан туған телебеҙгә иғтибар кәмеүгә килтерә. Хәҙерге балалар башҡорт телендә китап уҡып бармай. Уларҙы ҡыҙыҡһындырыу өсөн һәр бер йортҡа туған телебеҙҙә сыҡҡан башҡорт матбуғатының береһен генә алдырыу ҙа файҙалы булыр ине. Ҡыҙғанысҡа ҡаршы, бөгөн милли матбуғат күпселек осраҡта китапханаларҙа ғына тороп ҡала бара.
Киләсәктә телебеҙҙең ҡиммәте түбәнәймәһен өсөн Башҡортостан мәктәптәренең һәр сығарылыш уҡыусыһы рус теле менән бер рәттән туған телдән дә Берҙәм дәүләт имтиханын бирһә, милли телдәргә иғтибар көсәйер ине.
Үҙ телен белмәй үҫкәндәрҙең рухи тәрбиәһе түбән була. Был ғалимдар тарафынан иҫбат ителгән. Унан инде тормошобоҙға насар йоғонто яһарлыҡ күренештәр тыуа. Балаларыбыҙ бөтә нәмәне һуҡырҙарса үҙләштермәһен өсөн яҡшыны ямандан айырырға өйрәтәйек, аҫыл үрнәктәрҙә тәрбиәләргә тырышайыҡ. Көслө рухлы шәхестәребеҙ хаҡында күберәк яҙайыҡ, һөйләйек. Үҙ быуындарын белергә, улар менән ғорурланырға саҡырайыҡ. Борон ата-бабаларыбыҙ ҙа шул нигеҙҙә тәрбиәләгән һәм уңыштарға өлгәшкән.
21 февралдә Халыҡ-ара туған телдәр көнө билдәләнә. Ул 1999 йылда ЮНЕСКО тарафынан раҫланған. 1952 йылдың 21 февралендә Бангладеш илендә студенттар туған бенгал телен дәүләт теле итеп таныуҙы талап иткән демонстрацияға сыға һәм полиция хеҙмәткәрҙәренең пуляһынан йәш ғүмерҙәр өҙөлә. Уларҙың иҫтәлеген мәңгеләштереп, ошо көн “Туған телдәр көнө” тип билдәләнә башлай. Был дата күп теллелеккә ынтылышты, донъя мәҙәниәте үҫешен тәьмин итеүсе булараҡ, туған телдәрҙе һаҡлау, үҫтереү маҡсатын, аңлашып, аралашып йәшәүҙе маҡсат итеп ҡуя. Бөгөн Рәсәйҙә 130-ҙан ашыу тел юғалыу ҡурҡынысы аҫтында. Ошондай шарттарҙа туған телебеҙҙе нығыраҡ һаҡларға, ҡәҙерләргә тейешбеҙ. Теле барҙың ғына иле бар. Ә телһеҙ, илһеҙ беҙ кем? Һығымта яһағыҙ...