Һәр беребеҙҙең выжданында

Быйыл “Башҡортостан” гәзитенең 4 февраль һанында Айгөл Айытҡолованың “Матбуғаттың йөрәге – ул халыҡ” тигән мәҡәләһен уҡып, бөгөнгө йәмәғәтселекте борсоуға һалған ваҡытлы матбуғатҡа яҙылмауҙың сәбәптәрен үҙем аңлағанса яҙмаҡсы булдым. Автор мәҡәләһендә хәҙерге аяныслы хәлдән сығыу юлдарын уҡыусылар менән асыҡларға, кәңәшләшергә тырыша. Эйе, был урында ныҡ уйланаһы, мәсьәләнең сәбәптәрен асыҡлайһы бар.

90-сы йылдарға тиклем илебеҙҙе иң күп уҡыған, гәзит-журналдар ал­дыр­ған ил тип беләләр ине. Ни өсөн ха­лыҡ ҡапыл матбуғаттан айырылды?

Бер маҡсат, уртаҡ ынтылыш менән йәшәгән күп милләтле СССР-ҙың көт­мәгәндә тарҡалыуы бөтә халыҡты шаңҡытты, кеше юғалып ҡалды. Колхозсы 70 йыл буйы хәләл хеҙмәте ме­нән йыйған дөйөм мөлкәтенән мәхрүм ителде, эшселәр завод-фабрикаһын юғалтты. Күпселек эшһеҙ ҡалды. Бындай осраҡта гәзит-журнал алдырыу ҡай­ғыһы бармы ни? Барыбыҙҙы дәрт­ләндергән уртаҡ идеялар, маҡсат­тар, илде үҫтереү өсөн төҙөлгән ҙур пландар селпәрәмә килде. Артабан ни­­сек йәшәү, ғаиләне тәьмин итеү, йән аҫрау хәстәре менән янды халыҡ. Ил власына яңы етәкселәр килде, әм­мә сат­наған системаны юлға һалыу кәрәгенсә барып сыҡманы. Ошондай ҡатмарлы осорҙа шағир Рауил Бикбаев:

Ни көтә ярылған илде,

Нишләр сатнаған Ватан? –

тип ил өсөн әсенеүен белдергәйне.

Халыҡ ирекһеҙҙән йәнә Себергә йән аҫрау өсөн сығып китте. Бөгөн дә байтаҡ йорт хужалары, ғаиләһенән айырылып, айҙар буйы шунда эшләй. Ҡатын-ҡыҙ бала-сағаһы менән өйҙә, иренең аҡса алып ҡайтыуын көтә. Ә ауылда эш юҡ, элек ең һыҙғанып тир түккән мәлдәрҙе һағынып һөйләргә генә ҡалды. Ул ваҡытта гәзит-журналға яҙылған кешеләр үҙҙәре лә ваҡытлы матбуғатҡа хәбәрҙәрен, мәҡәләләрен ебәреп, тәҡдимдәре менән уртаҡла­шыр ине.

Алдымда – атайым Ғибаҙулла Бейешевтең альбом итеп йыйып ҡал­дырған гәзиттәре. 1917 йылдың 1 мартында сыҡҡан “Башҡурдистанъ” гәзи­те... “Совет Башҡортостаны”ның 1960 – 1970 йылдарҙағы һандарында ауыл халҡынан килгән хаттарҙа колхоздар­ҙың ысынбарлыҡтағы хәле көҙгөләге­ләй сағыла: етешһеҙлектәр тураһында асыҡтан-асыҡ яҙылған мәҡәләләр, тәҡдимдәр, ауырлыҡтан сығыу юлдары тураһында фекер алышыуҙар... Халыҡ­сан телдә яҙылған, ҡиммәтле фекерҙәр менән байытылған баҫмалар.

Тимәк, ул дәүерҙә матбуғат ябай кеше – колхозсы, эшсе, уҡытыусы, табип һүҙенә өҫтөнлөк биргән. Хөкүмәт етәкселәре лә, күрәһең, халыҡ һүҙенә ҡолаҡ һалып эш иткән. Урынлы тәнҡиткә лә гәзиттә урын табылған, юғары вазифа биләгән етәкселәрҙең уларға тейешле яуаптары ла бирелә барған. Бына тап ошонда вазифалы кешеләрҙең халыҡ менән берҙәмлеге, фекер уртаҡлығы күренә.

Тәнҡит – ул кешене яңылыш юлдан арындырыуҙағы иң уңайлы, дөрөҫ юл, “сама” тигән нәмәне иҫкә төшөрөп тороуҙағы тәьҫирле ысул. Бөгөнгө матбуғат биттәрендә күп осраҡта ҡоро тел менән яҙылған мәҡәләләр, отчет рәүешендәге мәғлүмәттәр урын ала. Бер яҡлы, йыш ҡабатланған бер үк мәғлүмәттең төрлө баҫмаларҙа баҫы­лыуы, ябай кешеләрҙең фекере яңғы­ра­мауы халыҡты ваҡытлы матбуғаттан айырҙы, сөнки йөҙөн юғалтҡан, халыҡ ораны булыуҙан туҡтаған баҫма ышанмаусанлыҡ тойғоһо тыуҙыра. Халыҡты алдаштырып булмай, ул һәр саҡ тормош ҡаҙанында ҡайнай, донъяуи мәсьәләләрҙең бөгөн нисек хәл ителеүен үҙ күҙҙәре менән күрә, ауырлыҡтарҙы үҙ елкәһендә күтәрә, ул яҡшыһына ла, яманына ла шаһит. Ә “был ауылда концерт булған”, бында “күңелле туй үткән”, кемдер “айыры­лышҡан”, кемдер “шунса аҡса алған” тигән буш хәбәрҙәр бөгөн халыҡты ҡыҙыҡһындырмай. Тормоштоң ыңғай яҡҡа үҙгәреренә өмөт тыуҙырған, быуынға төшкән, йәнгә тейгән мәсьәләләрҙе хәл итеүгә йүнәлтелгән хәбәрҙәр булһа, бәлки, кеше баҫма менән ҡыҙыҡһыныр, аҙаҡҡы аҡсаһына булһа ла яҙҙырыр, уҡыр ине. Ҡоро, буш хәбәрҙән бәндә арыны.

Тормош бит ҡыҙыҡ-мыҙыҡтан, уйын-көлкөнән генә тормай. Шуға күрә уны төрлө яҡлап, нисек бар шулай күрһәтеү кәрәк, хәҙер халыҡ белемле, бөтәһен дә күрә, аңлай һәм баһалай белә. Рәсәй Президенты Владимир Путин әйтмешләй: “Һәр нәмәлә асыҡлыҡ  кәрәк”.

Матбуғат хеҙмәткәрҙәренә лә бөгөн еңел түгел, улар эште юлға һалыу өсөн яңынан-яңы ысулдар эҙләй. Һәр гәзит-журнал үҙенең баҫмаһын та­нытырға, таратырға тырыша. Уҡыусы­ларҙы йәлеп итеү өсөн баҫмаларын сифатлы ҡағыҙҙа баҫа, төҫлө һүрәттәр менән биҙәй... Ләкин матбуғатҡа яҙы­лыу һүлпән бара. Тимәк, эш ялтыра­уыҡлы ҡағыҙ, төҫлө һүрәттәрҙә түгел, ә йөкмәткеһендә, халыҡҡа яҡын, донъя­уи мәсьәләләрҙе яҡтыртҡан мәҡәләләр булыуында. Был ҡатмарлы мәсьәләне ыңғай хәл итеү өсөн берҙәм рәүештә йәмәғәт­селек, дәүләт кимә­лен­дә эшләү кәрәк.

Бәхеткә күрә, республика етәксеһе Радий Хәбиров, матбуғат баҫмала­рының ролен яҡшы аңлап, халыҡ ме­нән аралашыу мөмкинлеген файҙа­ла­нып, уға бер ни тиклем йән өрҙө. Матбуғат – ул етәксенең уң ҡу­лы, фекерҙәше, кәңәшсеһе. Халыҡ менән бергә йәшәгән матбуғат – ябай халыҡ­тың ҡан йөрөшө, йөрәк тибеше.

Совет дәүерендә был мәсьәлә менән партия һәм профсоюз ойошмалары шөғөлләнде. Бөгөн бындай эш юҡ дәрәжәһендә. Баҫмаларҙы таратыу матбуғат хеҙмәткәрҙәре иңенә генә һалынырға тейеш түгел, дәүләт етәкселеге үҙе  ошо эште атҡарыуҙа ҙур өлөш индерергә бурыслы. Партия ағзалары ла ситтә ҡалмаҫҡа, элекке замандағы кеүек беренселәрҙән булып баҫмаларға яҙылырға тейеш, минеңсә.

Ә почта нисек эшләй һуң? Күптәре ябылды. Элек төпкөл ауылдарға ат егеп, арбаға гәзит-журналдар тейәп йөрөрҙәр ине. Хәҙер тарихта ғына ҡалды “почта” һүҙе. Ҡалала яҙылып та, уны ваҡытында алып булмай. Быға мин үҙем шаһит, бынан өс йыл элек гәзиткә яҙылып та, уны ала алмай яфаландым. Быйыл заказ менән ебәрелгән конвертты ала алмай ҡаңғырҙым. Оҙаҡ ваҡыт телефонды алыусы булманы. Ахырҙа бәйләнешкә ингәс: “Килтерербеҙ, тик аҡса түләргә кәрәк булыр”, – тип шаҡ ҡатырҙылар. Бына заман нисек үҙгәрҙе, аҡса – барыһына ла баш.

Беҙ бөгөн матбуғатҡа яҙылыуҙа ябай халыҡҡа баҫым яһайбыҙ, улар­ҙың намыҫына тейергә тырышабыҙ. Ә илгә етәкселек иткән, халыҡ яҙмы­шына яуаплы етәкселәр яҙыламы икән? Күп кенә зыялыларҙың да был эшкә битарафлығын беләбеҙ. Үтә аяныслы хәл.

Һәр йыл юғары вазифалы етәксе­ләр үҙҙәренең йыллыҡ килемдәре тураһында мәғлүмәт бирә. Шуның менән бергә йыллыҡ матбуғатҡа яҙылыу тураһында ла эш урынында декларация бирһәләр, дәрәжәләре күтәрелер ине, минеңсә. Республика баҫмаларына яҙылыуҙы мин уларҙың мөҡәддәс бурысы тип иҫәпләйем. Бөгөн тик урта быуын һәм оло йәштәгеләр гәзит-журналдың торошо менән ҡыҙыҡһына, уларҙа электән килгән ил тормошо менән янып йәшәү тойғоһо һаҡланған.

Ата-бабаларымдың “Башҡорт­ос­тан” гәзитен алдырып уҡыуҙарына оҙаҡламай 105 йыл тула. Минең күңелемдә үҙ телемдәге баҫмаларға ҡарата бөтмәҫ ғорурлыҡ тойғоһо йәшәй, рухи байлыҡтан айырылырға Хоҙай ҡушмаһын! Илебеҙ һәм рес­публикабыҙҙың тарихи йылъяҙмаһын күмәкләп яҙыу, уны һаҡлау – беҙҙең бурыс. Матбуғатты, тимәк, Башҡортос­таныбыҙ тарихын һәм яҙмышын үҙебеҙҙең балаларыбыҙға аманат итеп тапшырыу – һәр беребеҙҙең выжданында.

Ләлә БЕЙЕШЕВА,

хаҡлы ялдағы уҡытыусы.