Бурҙан ҡала, уттан ҡалмай

Йәмле яҙ етеү менән янғын йәһәтенән айырыу­са хәүефле осор башлана. Ғәҙәттә, был хәүефле осор апрель башынан ноябрь аҙағынаса дауам итә, ә уның иң ҡатмарлы өлөшө июнь-август арауығына – эҫе йәйгә тура килә. Мәҫәлән, быйылғы апрелдең бер аҙнаһында ғына Әбйәлил, Баймаҡ, Бөрйән райондарында ете урман янғыны теркәлде. Бәхеткә күрә, уларҙың барыһын да артыҡ таралып өлгөрмәгән мәлендә ауыҙлыҡлау мөмкин булған.

Был осорҙа нимәләр тыйыла?

Иң төп талап – усаҡ яғыу бө­төн­ләй тыйыла, хатта үҙ билә­мәңдә былтырғы ҡоро ҡый үләнде лә яғырға ярамай. Тәбиғәт ҡоса­ғында – урманда йәки ялан-ҡырҙа усаҡ тоҡандырыу тураһында һүҙ ҙә булырға тейеш түгел. Әлеге мәлдә урманға машина йәки мотоцикл менән барыу ҙа сикләнә. Шулай уҡ тәмәке төпсөктәрен дә ташларға  ярамай.

Янғын инспекторҙары һәм урындағы хакимиәт хеҙмәткәрҙәре – ауыл-ҡалаларҙа, баҡсаларҙа, ә урмансылар һәм егерҙар, урман­дарҙа йөрөп, ут яғыу осраҡтарын тикшерә. 

Һуңғы йылдарҙа рөхсәтһеҙ ут яҡҡан өсөн штрафтар ярайһы уҡ арттырылды: ябай халыҡ өсөн – 4-5 мең һум, вазифа биләгән кешеләргә – 20-40 мең һум, юридик ойошмаларға – 500 мең һумға тиклем. Был хаҡта РФ Административ тәртип боҙоуҙар кодек­сының 8.32-се статьяһының 3-сө пунктында әйтелә (“Урмандарҙа янғын хәүефһеҙлеге ҡағиҙәләрен боҙоу”). Машина менән урманға ингән йәки тәмәке тартҡан өсөн биш мең һум штраф ҡаралған. Төрлө тәртип боҙоуҙар өсөн һалынған штрафтарҙың бергә ҡушылыуы, йәғни бер кешегә бер нисә төрлө штраф һалыныуы ихтимал. Мәҫәлән, күңелле компания менән урманға шашлыҡ ҡурырға сыҡһағыҙ, ял сараһында ҡатнашҡан һәр кемгә ике төрлө штраф, йәғни унар мең һум һалына. Әгәр һеҙ тоҡандырған усаҡ арҡаһында ҙур янғын сыҡһа, штраф бер миллион һумға етә, өҫтәүенә янғынды һүндереү, урманды тергеҙеү өсөн киткән барлыҡ сығымдар һеҙгә һалына. Айырыуса ҡурҡыныс эҙемтәләр булған осраҡта өс йылға тиклем иректән мәхрүм итеү ҡаралған.

Урман ни сәбәпле яна?

Былтыр республика халҡы Башҡортостандың көньяҡ һәм көнсығыш райондарын ялмап алған янғындар тураһында хәбәр­ҙар булды. Йыл дауамында 480 урман янғыны теркәлде, был һуң­ғы биш йылдағы уртаса күрһәт­кестән биш тапҡырға күберәк. Уттан 15 мең гектар урман зыян күрҙе. Был 23 мең футбол май­ҙансығына тиң. Янғынға ҡаршы көрәшкә йөҙҙәрсә ҡотҡарыусы, меңдәрсә ирекмән сыҡты.

Айырыуса ҡурҡыныс янғындар Әбйәлил, Баймаҡ, Белорет, Бөрйән, Ейәнсура, Йылайыр, Ишембай, Күгәрсен, Нуриман, Учалы һәм Хәйбулла райондарында теркәлде. Был уларҙың географик урыны, климат һәм рельеф үҙенсәлектәре менән бәйле.

Урман ни сәбәпле яна? Бер ус ҡоро үләнде алып, өҫкә күтә­регеҙ әле. Ул үҙенән-үҙе янып китәсәкме? Юҡ, әлбиттә! Тоҡан­һын өсөн уға “ярҙам” итергә кәрәк.

Былтырғы урман янғында­рының төп сәбәбе – тәбиғәт факторы: ҡоро ағасҡа йәки үләнгә һу­ғылған йәшен уты. Икенсе урын­да – кешенең һаҡһыҙ мөнә­сәбәте. Барлыҡ янғындарҙың яртыһының сәбәбе – һүнде­релмәй ташланған шырпы, тәмәке төпсөгө, үләнде яндырыу, эсендә шыйыҡса булған быяла шешә (ул ҡояш нурҙарына лупа кеүек тәьҫир итә), төҙөк булмаған машинанан сыҡҡан осҡон.

Тыйыуҙар индереүҙең төп сәбәбе тап ошоларға бәйле: “кеше факторын” мөмкин тиклем кәметеү.

Шашлыҡ ҡурырға мөмкинме?

Эйе, мангалдағы усаҡ та асыҡ ут сығанағы һанала һәм тыйыла. Күмер ҡулланып итле ризыҡтар әҙерләргә мөмкин, әммә янғынға ҡаршы барлыҡ талаптарҙы үтәү мотлаҡ. Былтырғы йылдан түбән­дәге ҡағиҙәләр ғәмәлдә: мангалдан ике метр арауығында тиҙ тоҡаныусан әйберҙәр булмаһын, йорт ҡоролмаларына тиклем биш метр ара булыуы мотлаҡ. Яны­ғыҙға бер-ике биҙрә һыу, янғын һүндереү ҡорамалы ҡуйһағыҙ, тағы ла яҡшыраҡ.

Былтырғы йылдан баҡсасылар һәм ауыл ерендә йәшәүселәр үҙ биләмәһендәге үләнде ваҡы­тында сабып, йыйып алып то­рорға тейеш, әммә кипкән үләнде, башҡа төрлө сүп-сарҙы янды­рырға ярамай!

“Бурҙан ҡала, уттан ҡалмай”,  ти халыҡ аҡылы. Ут – кешелек өсөн һанап бөткөһөҙ уңайлыҡтар тыуҙырған сығанаҡ булыу менән бер рәттән, ҡот осҡос емергес тәьҫиргә лә эйә көс ул. Шуға күрә тәбиғәткә сыҡҡанда ла, йорт-ҡура янында ла ут менән ныҡ һаҡ булайыҡ. Аңһыҙ бәләләрҙән, ут ҡазаларынан Хоҙай Тәғәлә үҙе һаҡлаһын!

Гөлдәр ЯҠШЫҒОЛОВА 

(Мәҡәләлә “Республика

сегодня” баҫмаһы мәғлүмәттәре файҙаланылды).