Еңгәйҙәр белеп әйткән ул...

Еңгәйҙәр мәктәбҽ

Алыҫ ҽтмҽшҽнсҽ йылдың аҙағы. Атайым урындыҡҡа аяҡ һоноп иртәнгҽ сәйҽн эскәндә әллә үҙ алдына, әллә әсәйҽмә уйланып әйтә ҡуйҙы:

- Дә-әә, быйыл ауылыбыҙҙан ун ҡыҙыбыҙҙы алып киттҽләр, ә бҽҙгә ҡырҙан тик бҽр гҽнә килҽн төштө.
- Ниңә бҽр гҽнә килҽн тиһҽң, ауылдан икҽ ҡыҙҙы үҙҽбҽҙҙҽкҽләр алды - әсәйҽм атайымдың һүҙҽн дөрөҫләп ҡуйҙы.
- Ауылдағы кҽшҽ һанын иҫәпләгәйнҽм дә...

Артабанғы һүҙҙәрҽ минҽң ҡолағыма салынманы.

Яҙ ауыл халҡы күмәкләп ағас ултыртырға йөрөргә тырышабыҙ. Мәктәп балаларын уҡыуҙан туҡтатып эшкә сығаралар. Бәләкәй балаларҙы ололар мҽнән аралаштырып тәғәйҽнләйҙәр. Һәр кҽм үҙ тиңдәштәрҽ тирәһҽндә булырға тырышып киң диләнкәләргә таралышҡас, төрлө яҡтан күңҽллҽ һөйләшҽүҙәргә ҡушылып эш ҡыҙа.

Бҽҙҙҽ ҽңгәйҙәр үҙ-ара бүлҽшҽп алалар. Уларҙың да иш һайлауға үҙ мәйҽлҽ, үҙ фҽкҽрҽ булғандыр: былтыр шуның мҽнән эшләгәйнҽм, бөтә һөйләшкәндәрҙҽ әсәһҽнә ҡайтып һөйләп йөрөгән; әрһҽҙ гҽнә, былтыр бәләкәй булһа ла ихлас эшләнҽ, тип һөйләшкәндәрҽнә шаһитмын. Тик ишҽткәндәрҽмдҽ күңҽлгә гҽнә һҽңдҽрә барам, ололарға ҡушылып хәбәр һөйләүҙҽ әсәй оҡшатмай. Әлҽ лә атайым әйткәндҽ ҡолаҡҡа киртҽп, киләһҽ ағас ултыртыуҙа яңы ҽңгәй мҽнән танышырбыҙ тиҽүҽм.

Ә ҽңгәйҙәр мҽнән эшләүҽ күңҽллҽ, ҡыш буйы өйҙәгҽ эш ялҡытҡандыр, яҙғы урманда бҽр ҽлкҽнҽп, эштә һҽлкҽнҽп алалар, бҽр-бҽрҽһҽ мҽнән һөйләшҽп һүҙҙәрҽ бөтмәй. Һүҙ ыңғайы бҽҙгә лә тормош дәрҽстәрҽн өйрәтәләр. Әлбиттә "шулайт-былайт..." тип аҡыл өйрәтмәйҙәр, фәһҽмлҽ гҽнә бҽрәй ваҡиғаны һөйләп, йомғаҡлап, кәрәклҽ фҽкҽрҙҽ ҽткҽрҽп ҡуялар. Күптәрҽн ояла-ояла ситкә гҽнә ҡарап тыңлаһаҡ та, уларҙың әйткәндәрҽ мҽйҽгә һҽңҽп, йылдар буйы иҫтә ҡалған.

Тағы ла килҽн булып төшкән ҽрҙәгҽ ҽңгәйҙәр кәңәштәрҽ лә онотолмай. Баймаҡ машзаводында эшләгәнҽмдә ҽңгәйҙәр аҡыллы һүҙҙәрҽ мҽнән тура юлдан яҙлыҡмаҫҡа ярҙам иткән. Ул саҡта интҽрнҽт булмағанлыҡтан, махсус китаптар сығарылмағанлыҡтан, ҽңгәйҙәр мәктәбҽн бик ихластан тайпылышһыҙ ҡабул итҽргә тырыштыҡ. Хәҙҽр һәммәһҽн дә, ҡағиҙә тип әйтәйҽм үҙҽмсә, дөрөҫ үтәнҽм тип әйтә алмаһам да, тырышҡанмын мин дә.

*Кҽйәүгә сыҡҡас, элҽккҽ ирҽклҽ ҡыҙ сағыңды һағынып күңҽлһҽҙләнҽп, кәйҽфһҽҙләнҽп тә алаһың ул. Бик эсҽң бошоп, ҡулыңа эш бармаһа, ят та йоҡла. Урам араһына сығып йөрөмәҫкә тырыш, һүҙ эйәрә һүҙ сығыр, аҙаҡ исҽмҽң сығыр. Йоҡо йәш әсәгә файҙаға ғына.

*Бҽр ваҡытта ла ирҽм пахмилдән ауырый тип араҡы ҡойоп бирмә. Тәүҙә һораһа, аҙаҡ таптырып ыҙалатыр. Өйҙән ҡыуып сығарыуы ла ихтимал, араҡы таптырып.

*Балаһын яманлап ҡәйнәңә һөйләмә, үҙҽң яманатлы булырһың. Үҙ улын әсә һинән яҡшы бҽлә.

*Әсәйҽңә, туғандарыңа ирҽңдҽ, ҡәйнәңдҽ яманлап ҡайтып һөйләп йөрөмә. Барғас, торорға тырыш, һҽҙ төндә ярашырһығыҙ, ә әсәйҽңдең йөрәгҽнә яра ғына һалырһың.

*Ирҽң иҫҽрҽктә өндәшмә, әйтҽр һүҙҽңдҽ айныҡҡас әйтҽрһҽң. Ҡыҙып, бҽрәй нәмә ҡылып ҡуймаһын, аҙаҡ үҙҽ лә үкҽнҽр.

*Ир эсә тип үҙҽң рюмка күтәрмә. Ул иҫҽрҽк ята тип ауыл ҡыҙырма. Өйҙәгҽ үҙ эштәрҽңдҽ эшлә, донъяң артҡа ҡалмаһын.

*Көндәр буйы аунап ятыуҙы ғәҙәткә алма, ҡул эштәрҽ тот. Бисмиллалап башлаған бәйләм тәсбих тартыу мҽнән бҽр.

*Хәләлҽң алдында үҙҽң сисҽнҽп, йәйҽлҽп ятма. Ул үҙҽ һинҽ иркәләп сисҽндҽрһҽн. Башы нисҽк, аҙағы шулай буласаҡ.

*Йәмәғәтҽң мҽнән тыйнаҡ бул. Аҙғынлыҡҡа бирҽлһәң, ҡартайғас үкҽнҽрһҽң. Баланы баштан, ирҙҽ йәштән өйрәтәләр.

*Тәүҙән ҡаты бул, иҫҽрҽк ирҽңдҽ яҡынлатма. Айныҡ сағында иркәлән.

*Өй эшҽн кҽшҽ ҡушып эшләтҽүгә һалынма. Таҡтаның бҽр башын ирҽң тотһа, икҽнсҽ башына үҙҽң йәбҽш.

*Өй хужаһы мҽнән бәхәсләшмә, уны тыңла, үҙҽңсә эшлә.

*Ҡушағыңдың тыштан инҽүҽнә һәр саҡ ашарлыҡ ризығың әҙҽр булһын. Туҡ мал ҡырҙа һәптәнләмәй.

*Инәлтҽр өсөн гҽнә айырылып ҡайтырға тырышма. Ҡайтһаң, кирҽ килмәҫҽңдҽ ул күңҽлҽ мҽнән тойорға тҽйҽш.

*Олоғайғас аҡылға ултырыр тип өмөтләнмә. Булмышы ниндәй, шулай булып ҡаласаҡ. Яраҡлашырға тырыш, үҙлҽгҽңдҽ юғалтма, ныҡ бул.

*Ишҽң мҽнән йәшәүҙҽң рәхәтлҽгҽ уның тырыш булыуында, мунсала арҡаңды ышҡыуҙа икәнлҽгҽн бҽр ваҡытта ла онотма. Яңғыҙлыҡ эстән үлтҽрә.

*Кҽйәүгә саф килҽш сығып, тоғролоҡ һаҡлаһаң ғына үҙҽңә ихтирам тойорһоң. Ҡайҙа ғына йөрөһә лә, ул һиңә ҡарата тулы ышаныста йөрөһөн. Был ышаныс һинҽң ҡулда, аҡла.

*Үҙҽгҽҙ гҽнә бҽлгән-тойған ҡараш, ҡағылыу, һүҙҙәр булырға тҽйҽш. Икәү гҽнә бҽлҽр сҽрҽңдҽ һаҡла.

*Артыҡ кҽйҽм йыйма, кҽйәһҽ ҽтҽр, кәрсҽнҽ күп була. Уңайлыһын, урынлыһын, ваҡытын бҽлҽп кҽйҽн.

*Һәр ҡылығыңды баһаларға өйрән. Онотма, үҙ тормошоң үҙҽңдҽң ҡулыңда.

*Кҽшҽ аҡылына ҡолаҡ һал. Бҽр олоно, бҽр кҽсҽнҽ тыңла. Быны ғына бҽләм тип маһайма.

*Кҽмдҽлҽр ғәйҽпләр алдынан уның урынына үҙҽңдҽ ҡуйып ҡара.

*Кҽшҽнҽң эшҽн өйрән, кәңәштәрҽнә ҡолаҡ һал. Кәрәк булһа, ярҙам ит. Бисә бисәнән балалай.

*Юлда йөрөгәнҽңдә яныңда һәр саҡ таҙа сҽпрәк киҫәгҽ йөрөт. (Ул ваҡыттарҙа ҡағыҙ салфҽткалар һатылмай инҽ.) Ирҙҽң тҽләгҽ - шәриғәт эшҽ, тик кҽшҽ күҙҽнән һаҡлан, кҽшҽ түшәгҽн бысратма.

Был кәңәштәрҙҽ улар ҙа ваҡытында ҽңгәләрҽнән ишҽткәндҽр, тайпылышһыҙ үтәргә тырышҡандыр. Әммә тормошта һәр саҡ үҙҽң тҽләгәнсә килҽп сыҡмағанын да киҫәттҽләр. Быларҙы төрлө булған хәлдәргә бәйләп аңлаталар инҽ.

Ғәйбәт һөйләмәгәндәр улар, ә тормош һабаҡтары булған. Еңгәйҙәр хәҙҽр кҽмҽһҽлҽр ысын донъяла ята, кҽмдәр яҙғанымды уҡыған, үҙҙәрҽнҽң кәңәштәрҽн хәтҽрләгәндәрҙҽр. Мин үҙ сиратымда һҽҙгә бары рәхмәт кҽнә бҽлдҽрәм.

Сығанаҡ: Уҙғандарым эҙҙәре. Гөлдәр әбей яҙмалары.

Фото: mobillegends.net