Бер төркөм ижадсылар көньяҡ-көнбайышҡа ҡуҙғалғанда, ҡояш яңы уянғайны әле. Был яҙғы күңелле иртә юлсыларға уңышлы сәфәр фатихаланы, сөнки юлыбыҙ, тарихи шәхестәребеҙ эҙе буйлап, күренекле әҙиптәр Хисмәт Юлдашев менән Тамара Искәндәриәнең республикабыҙҙың 100 йыллығына арналған ижад кисәһенә, киң даланың баш ҡалаһына табан баш алғайны.
“Ырымлы Ырымбурым” ижад кисәһенә юлланған яҙыусыларҙы, “тимер ат”тарының йүгәнен ҡайҙа борһалар ҙа, асыҡ күңелле, ҡунаҡсыл милләттәштәр ҡаршы алды. Әйткәндәй, шиғри марафонға әүерелгән был сәфәрҙең беренсе туҡталышы Мәләүез ҡалаһының Мөхәмәтша Буранғолов исемендәге үҙәк балалар китапханаһында булды. Китапхана башҡорт яҙыусылары Динис Бүләков менән Булат Рафиҡовтың тыуған яғында урынлашҡанғамы, күңелдәр ошо ике шәхестең рухына тейенде. Беҙҙе, йәғни бейеүсе Һылыу Юлдашбаеваны, шағир, тәржемәсе Сергей Янакиҙы һәм балалар яҙыусыһы, журналист Фәрзәнә Аҡбулатованы, ижади Байтимеровтар ғаиләһен, был сәфәргә әйҙәгән Тамара Ишбулды ҡыҙы башҡорт халҡының тарих биттәрен барлап йөрөгәнебеҙ тураһында ғорурланып та, илһамланып та һөйләне.
Мәләүез яҙыусылар ойошмаһы ағзаһы Рәсимә Ғайсина-Дәүләтбаеваның яңы ғына сыҡҡан “Алтын миҙгел” исемле китабын милләттәштәргә тапшырып, тәүге ҡыуаныс-шатлыҡтарҙы уртаҡлашҡандан һуң, авторҙың үҙе яҙған йырҙары, шағирҙарҙың шиғырҙары һәм ҡурайсының ҡурай моңдары аҫтында сәй менән һыйланғас, шиғри марафон артабан тәгәрәне...
Юлыбыҙ Баязит Бикбай, Раил Байбулатов, Рәшит Солтангәрәев кеүек шәхестәребеҙҙең эҙҙәренән Көйөргәҙе районына илтте. Ә бында иһә Күмертау ҡалаһының Мөхәмәт Исҡужин исемендәге 13-сө мәктәбе балалары ашҡынып көтә ине. Ихатаһына ингәс тә, сынъяһау мәктәпте күреп, тәртип яратҡан, бөтмөр хужаларҙың ҡулдары тейгәне күҙгә ташланды. Ә инде Өфө ҡунаҡтарын ишек төбөнән үк милли кейемдәге балаларҙың тәбрикләүе осрашыуҙың оло бер байрамға әүерелеүенә осҡон өҫтәп ебәрҙе. Улай ҙа түгел, мәктәпкә ингәндән алып халҡыбыҙҙың күренекле ағинәйе Мәрйәм Бураҡаеваның рухы һиҙелә ине, яңылышмағанбыҙ – мәктәп директоры Әнисә Сәғит ҡыҙы Төләгәнованың әйтеүенсә, ысынлап та, был ҡала мәктәбенә ил инәһенең йоғонтоһо бик ҙур икән.
Ә инде шағирҙар Хисмәт Юлдашев менән Тамара Искәндәриә башланғыс класс уҡыусыларына туған тел, рух, милли ҡиммәттәр хаҡында һөйләгәс, милләтебеҙҙең киләсәге булған балаларыбыҙҙың йөҙҙәренә ҡарап, ысын күңелдән тантана иттек. Уларҙың һәр береһенең күҙҙәре осҡонло, дәртле ине. Ш. Бабич, М. Ҡашғари исемендәге халыҡ-ара премиялар лауреаты, яҙыусы Фәрзәнә Аҡбулатова менән тәржемәсе, шағир Сергей Янакиҙың мауыҡтырғыс әңгәмәһенән һуң Айҙар Байтимеровтың ҡурай моңона иҙрәне балалар. Башҡорт халыҡ көйөн тыңлағандан һуң, һәр береһе ашҡынып Урал тауҙары, тирмәләр, ҡымыҙ бешеү, балаҫ һуғыу кеүек төшөнсәләр күҙ алдарына килеүен бәйән итте. Ә инде тартынып тормай, талпынып бейергә төшкән кескәйҙәргә ҡарап, бөтөнләй бала саҡ донъяһына инеп сумдыҡ.
Әйткәндәй, сәхнә түренә “Аҡбуҙат” беҙҙә ҡунаҡта” тип яҙып элгәйне улар. Ысынлап та, “Аҡбуҙат” журналының баш мөхәррире Тамара Искәндәриә әйтеүенсә, мәктәптәре менән генә йөҙгә яҡын дана яҙҙыралар икән бында журналды. Шуға ла улар шағирә һәм яратҡан журналдарының етәксеһен бик яратып тыңланы, ихлас әңгәмәләште. Ә инде Өфөнән килгән “яғымлы инәй” менән алсаҡ һәм көләс йөҙлө “олатай”, улар менән уйнап, бүләктәр ҙә таратты. Бар нәмәгә лә маһир булып сыҡты балалар, бигерәк тә “Урал батыр” эпосын яҡшы белеүҙәрен күрһәтте. Бәхетленең ҡунағы бер көндә, тигәндәй, тағы ла бер яҡшы хәбәр килеп ҡыуандырҙы был мәктәпте. Белем усағына “прогимназия” тигән статус бирелгән, йәғни ҡаланың башҡорт балалар баҡсаһы мәктәп ҡарамағына тапшырылып, тарихта ҡалған мәртәбәле көн булды был.
Хисмәт ағайҙың, мәктәпкә балаларын алырға килгән ата-әсәләр менән башҡорт теле хаҡындағы әңгәмәһе барыһына ла һабаҡ булғандыр тип ышанғы килә. Ә бит бер ваҡытта ла шағирҙар шиғыр яҙып, китап итеп баҫтырып ҡына ултырмаған. Улар һәр ваҡыт, күҙ өҫтөндәге ҡаш һымаҡ, күренекле урын биләгән, йәмәғәт тормошо булһынмы, йәмғиәттең көнүҙәк мәсьәләләреме, һәр заманда ла шағирҙар тура һүҙен ҡылыс итеп, дәрәжәһен ҡалҡан итеп халыҡ алдына сығып баҫҡан. Хисмәт ағайҙың бөгөн йөрәктәребеҙҙе ҡанатҡан тел мәсьәләһе хаҡындағы әңгәмәһе лә быны раҫланы. Хәйер, мәктәп ғорурлыҡ менән исемен йөрөткән мәғрифәтсе һәм йәмәғәт эшмәкәре Мөхәмәт Исҡужиндың “Милләтебеҙҙе рухи тарҡаулыҡтан ҡотҡарыуҙың берҙән-бер юлы – балаларҙы туған телебеҙҙә тәрбиәләү һәм уҡытыу” тигән һүҙҙәре лә балаһы ошо мәктәптә уҡыған һәр ата-әсәнең йөрәгенә туранан-тура барып еткәндер. Һәр хәлдә, осрашыу барышында балаларҙың күҙҙәрендәге осҡон, дәрт, бик күпте һөйләй ине... Артабан Күмертау ҡалаһы яҙыусылар ойошмаһы рәйесе Рима Фәттәхетдин ҡыҙы Арыҫланова менән берлектә уҡылған рухлы шиғырҙар ҙа һәр кемебеҙҙең күңеленә хуш килеп, күмертауҙар өсөн шатланып та, ғорурланып та сыҡтыҡ юлға.
Юлыбыҙҙың өҫтөндә ятҡан Көйөргәҙе районының Мораптал ауылында ла беҙҙе көтәләр ине. Бында беҙ Ғәзиз Әлмөхәмәтов исемендәге музейға туҡталдыҡ. Музей директоры Әлфирә Ниғмәтуллина, халҡыбыҙҙың мәшһүр улының ғүмер юлы хаҡында тағы ла бер тапҡыр бәйән итеп, күңелдәрҙе моңһоуландырҙы. Милли шәхестәребеҙҙең аяныслы яҙмыштарын барлаған һайын йөрәк тетрәнһә лә, мираҫҡа ҡалдырған хеҙмәттәре өсөн рәхмәтле булып ҡалабыҙ. Уҡытыусылар Рәмилә Ҡужаҡова һәм Ғәлиә Сынбулатова менән берлектә Өфө ҡунаҡтары шиғыр уҡып, боронғолоҡ аңҡып торған, күңелдәргә яҡын, ҡәҙерле милли йыһаздар янында рәсемгә төшөп, морапталдар менән дә хушлаштыҡ. Әйткәндәй, Ғәзиз Әлмөхәмәтов тураһында бөтәбеҙ ҙә беләбеҙ, әммә уның башҡорт профессиональ музыкаһына нигеҙ һалыуы, милли юҫыҡта бик күп эш башҡарыуы, шул иҫәптән сәйәси золом ҡорбаны булыуы тураһында ла оноторға ярамай.
Һүҙемдең башына килгәндә инде, оло далаға сыға торған берҙән-бер юл ул – Ырымбур. Шуға ла уны Урта Азия ҡапҡаһы тип атағандар. Был ҡапҡаға барып етеп, “тимер ат”тарыбыҙҙың йүгәндәрен һалдырып элгәндә инде, көн кискә ауышҡайны. Уңған хужабикә лә, үткер телле шағирә лә Нәфисә Смаҡова беҙҙе йылы аштары, асыҡ күңеле менән ҡаршы алды.
Башҡортостандың көньяҡ-көнбайыш райондарын киҫеп үткән шиғри марафон боронғо башҡорт ере, ата-бабаларыбыҙҙың аҙым һайын аҫыл һөйәктәре ятҡан ырыҫлы Ырымбур ерендә дауам итте. Тамара Искәндәриә менән Хисмәт Юлдашевтың әҫәрҙәрен урыҫ теленә тәржемә иткән шағир Сергей Янаки ҙа ҡурайҙа уйналған “Буранбай” көйөн бирелеп китеп, тетрәнеп тыңланы... Һәм, әлбиттә, бынан һуң тағы ла үткерерәк, рухлыраҡ шиғырҙар биҙәне кисәбеҙҙе.
Ә иртәгәһенә инде беҙҙе Башҡорт йорто “Каруанһарай” көтә ине. Был яҡтарға юлы төшкән бер башҡорт та изге йортҡа килеп доға ҡылмайынса китмәйҙер... Әле лә “Каруанһарай” дини ойошмаһы рәйесе Гөлимә Жангабилова, филология фәндәре кандидаты, ғалимә Лидия Фәтих ҡыҙы Әбүбәкирова беҙҙе киң күңел менән ҡаршы алды. Бында йәшәгән ҡәрҙәштәр менән донъя хәлдәрен һөйләшеп хәл белешкәнсе, Башҡортостандан килгән яҡташтарының ижад кисәһенә тип, Ырымбурҙан ғына түгел, күрше тирә-яҡтан халыҡ йыйыла ла башлағайны инде.
“Ырымлы Ырымбурым” тип аталған ижад кисәһенә Хөсәйен Ямашев исемендәге китапхана залына яратҡан шағирҙарын күрергә тип килгән, шиғырға, моңға һыуһаған милләттәштәр йыйылды. Тамара апай, килен булараҡ, был изге ерҙән үҙенә ырыҫ, бәрәкәт, ҡот алырға килһә, Хисмәт ағай инде тыуған яҡтарының йәшәү тамырҙарынан көс, һут алып йәшәй. Яҡташтары менән осрашыуға ашҡынған әҙиптәрҙең өмөтө ысынлап аҡланды. Иң мөһиме – ырымбурҙар үҙ телдәрендә аралашып, күңелдәре ял итеп, бүләккә китаптар, рух, илһам алып таралышты. Әйткәндәй, яҡташтары, халыҡ шағиры Рауил Бикбаевтың да сәләмдәрен һәм дә бүләккә ебәрелгән китаптарын ҡәҙерле күреп ҡабул итте ырымбурҙар.
Ижад кисәһе барышында ысын һәләттәрҙе күреп, хайран ҡалдыҡ. Хисмәт ағайҙың бала саҡ дуҫы Марат Сарбаев бәләкәй саҡ хәтирәһен яңыртып ҡына түгел, шиғырҙар уҡып, йырлап байрамға йәм өҫтәне. Күрше ауыл ҡыҙы Флүзә Хәлитова ла Новосергеевка районының Әхмәр ауылынан килеп еткән. “Өлкәнәйә башлағас ҡына йырлай башланым”, – тине ул. Үҙе йырҙар ҙа яҙа, Хисмәт ағайҙың шиғырына яҙылғаны ла күңелдәрҙе нурландырҙы. Ә инде башҡорт халыҡ йыры “Сәлимәкәй”ҙе йырлап ебәргәс, уның тауышында башҡорт ҡатын-ҡыҙҙарына ғына хас аһәңде, моңдо тоймау мөмкин түгел ине, тауышы әллә ҡайҙарға, Урал ҡаяларына сыңлап бәрелеп, тарих төпкөлөнә алып китә. Халыҡ араһынан сыҡҡан ошондай йырсыларҙа йәшәй ҙә инде ауыҙ-тел ижадыбыҙ.
Йыр сәнғәтенең бар оҫталығына төшөнөргә тырышҡан йәштәребеҙҙе лә тыңлап кинәндек. Марат Яҡшымбәтов менән Азалия Фазылова – урындағы халыҡ яратҡан йырсылар. Хәҙер башҡортостандар ҙа уларҙың ысын мәғәнәһендә шәп йырсылар икәнен таный. Ә инде яратҡан шағирҙарын ҡотларға, хәтирәләр менән бүлешергә, шиғырҙар уҡырға теләүселәр, ысынлап та, бик күп ине.
Ошо урында Сергей Янаки тураһында тулыраҡ әйтеп китеү дөрөҫ булыр. Бар йәне-тәне менән башҡорт шиғриәтен, донъяһын тойған яҡташыбыҙ беренселәрҙән булып Тамара Ишбулды ҡыҙының, аҙаҡ инде Хисмәт Хәсән улының шиғырҙарын тәржемә итә. Етмәһә, уларҙы йөрәктәргә үтеп инерлек итеп уҡый. Ошо арала ғына алтмыш ике йәшен тултырған Хисмәт Юлдашевтың һәм уның ғүмер юлдашы, шулай уҡ ошо арала “Марафон” исемле яңы китабын ҡулына алған Тамара Искәндәриәнең ижад кисәһен ҡылғанлы далаларҙың баш ҡалаһы Ырымбурҙа үткәреүенә һөйөнөп бөтә алманы милләттәштәребеҙ. Сара барышында уйындар уйнатылып, еңеүселәр өсөн килтерелгән махсус бүләктәр ҙә көтөлмәгән шатлыҡ булды был яҡ ҡәрҙәштәребеҙгә.