Башҡорт кинематографияһы яңырыу кисерҙе – Башҡортостанға теүәл 100 йыл тулғанда Булат Йосоповтың “Беренсе республика” тулы метражлы картинаһы тамашасы хөкөмөнә сыҡты.
Илай-илай ҡараны уны ғәм халыҡ. Юҡ, арттырыу түгел был. Хатта ир-егеттәр ҙә күҙ йәшен йәлләмәне. Башҡортмон тигән башҡорттоң йөрәк түрендәге иң нескә ҡылдарҙы сиртте “Беренсе республика”.
Фильм бөтә башҡорт халҡы өсөн яҡты, өмөтлө, тыныс мәлдәрҙән башланып китә. Башҡорт совет автономияһы төҙөлөүгә ун йылдан артыҡ ваҡыт үткән, сәйәси, ижтимағи, мәҙәни һәм сәнғәт өлкәләренең һәр береһендә яңырыу бара, һәр бер тармаҡта илебеҙҙең аҫыл улдары ең һыҙғанып эшләй. Беренсе башҡорт театры беренсе гастролдәргә юллана, халыҡ-ара кимәлгә сыға, төпкөл ауылдарҙан ынйы бөртөктәреләй йыйып алынған башҡорт йырсыларының беренсе тулҡыны Мәскәү консерваторияһына уҡырға инә, башҡорт теле буйынса беренсе әсбаптар баҫыла, уның әҙәби варианты ҡабул ителә, матбуғат әүҙем эшләп килә, әҙәбиәттең аҫыл өлгөләре яҙыла... Автономия төҙөп ҡалдырғандар, яуҙа һәләк булғандарҙың изге ғәмәлен дауам итә Аҙнабаев, Әлмөхәмәтов, Юлтый, Амантай, Йәнәби, Дәүләтшиндар.
Булат Йосоповты иң билдәле башҡорт режиссеры тиһәк, һис хата булмаҫ, моғайын. Тылсымлы кино донъяһында 90-сы йылдарҙан алып үҙ һүҙен әйтеп килгән Булат Тимер улы бынан ике йыл элек тамашасыны “Бабич” картинаһы менән ҡыуандырҙы. Бөйөк шағир, сәйәсмән Шәйехзада Бабичҡа тәрән ихтирам, оло һөйөү менән төшөрөлгән фильмға шулай ҙа ниҙер етмәгән кеүек ине. Әйтеп бөтөлмәгән, ярты урындан өҙөлгән фекер төҫлө тойолдо миңә “Бабич”, быға актерҙарҙың театр сәхнәһендәгеләй уйнауы ла булышлыҡ итте. “Бабич” менән “Беренсе республика” араһында режиссерҙың үҫеше, юғары баҫҡысҡа күтәрелеүе күҙәтелә. Хәйер, режиссерҙың ғына микән? “Беренсе республика” картинаһы тәү сиратта идеяһы, техник мәлдәре менән ота. Фильмды үҙенсәлекле иткән тағы ла бер күренеш – ул уңышлы режисселыҡ алымдары.
Беренсе өлөштә төҫтәр гаммаһы тик сағыу, йылы тонда булһа, хәл-ваҡиғалар фажиғәле яҡҡа ҡуйыра башлағас, төҫтәр ҙә үҙгәрә, кадрҙар ҡара-һороға әйләнә, тирә-яҡ мөхит ҡайғы төҫөн кейә.
Ғәзиз Әлмөхәмәтовты ҡулға алырға килгән ваҡыттағы аяҡ аҫтында ярылып ятҡан пластинка, уны чекист ботинкаларының тупаҫ тапап китеүе, шул уҡ Әлмөхәмәтовтың төрмәгә барып ингәс камераны айҡағанда башҡа зыялыларыбыҙҙың берәм-берәм тороп баҫыуы, композиторҙың иртәгә атабыҙ тигән төндә зинданда йыр башлауы, көйҙөң көсәйә барыуы, шул уҡ көй аҫтында Юлтый, Йәнәби, Дәүләтшин, Амантай, Аҙнабаевтарҙың үлем күҙенә ҡарар алдынан төрмә коридорында теҙелеп тороуы, аҙаҡ һуңғыһының ғына иҫән ҡалыу сәбәпле ҡалғандарының юғалыуы... Көслө бит был! Атыу тауыштары ла яңғырамай, ҡан-ҡойош та күрһәтелмәй, әммә тап ошо мәлдә йөрәкте түҙеп торғоһоҙ итеп һағыш семетә, ә башта тик бер һорау: “Ни өсөн?”
Ғәзиз Әлмөхәмәтовтың “Сайҡалалар кәмәләр” йыры фильмды башынан аҙағынаса оҙатып йөрөй, киноның кәйефенә ҡарап урыны менән шатлыҡлы, урыны менән ҡайғылы яңғырай, ошо рәүешле “Беренсе республика”лағы фажиғәле мәлдәрҙең әһәмиәтен арттыра.
Иғтибарҙы тағы йәлеп иткәне, күңелгә ятҡаны – актерҙарҙың тарихи шәхестәребеҙ типаждарына ҡарап, уңышлы һайланыуы. Лилиә Исҡужинаға ҡарап, Һәҙиә Дәүләтшинаны күрәһең, Рәмзил Сәлмәновтың йылмайыуында Юлтыйҙы тоҫмаллайһың.
Мәскәүҙә йәшәгән яҡташыбыҙ Роберт Йылҡыбаевтың кино донъяһын Рәсәй кимәлендә күреп-белгәне, ҡап уртаһында ҡайнағаны әллә ҡайҙан тойола – уның Ҡасим Аҙнабаев ролен башҡарғандағы оҫта актерлыҡ уйыны һоҡландыра. Артыҡ ҡыланмай ҙа, бар уйыны, бар хәрәкәте, әйткән һүҙе тормоштағыса, ана шул тормошсанлығы менән ышандыра ул.
Тарихи фильм төшөрөү икеләтә тырышлыҡ талап итә, беренсенән, бар факттарҙың дөрөҫ булыуы мөһим, икенсенән, заманса Өфөлә үткән быуаттың 30-сы йылдарын һынландырыу, хромакей технологияһы буйынса эш алып барыу еңелдән түгел. Был йәһәттән “Беренсе республика” фильмын төшөрөүселәргә афарин тип әйтергә генә ҡала, сөнки картина дауамында шул осорға, мөхиткә башкөллө сумаһың, ә геройҙарҙың иҫке Өфө буйлап йөрөүҙәренә тамсы ла шик ҡалмай.
“Бөйөк фильм төшөрөр өсөн өс әйбер мөһим – сценарий, сценарий һәм тағы берҙе сценарий” тигән Альфред Хичкок. Таңсулпан Бабич менән Гөлсәсәк Саламатова Ҡасим Аҙнабаевтың көндәлектәренә, архив материалдарына таянып, фильмдың беренсе кадрҙарынан уҡ иғтибарҙы үҙенә йәлеп итә алырлыҡ үҙенсәлекле сценарий яҙыуға өлгәшкән.
“Беренсе республика” башынан аҙағынан алып “ебәрмәй”, ә картина һуңында ҡыҙын күтәреп, Өфө урамдарынан Совет майҙанына табан төшөп барған Ҡасим Аҙнабаевтың шул йылдарҙың бөйөклөгө, утыҙ етенсе йылдың 10 июлендә һәләк булған шәхестәребеҙҙең исеме киләсәктә лә онотолмауына өмөт менән әйтелгән һүҙҙәре йөрәктә уйылып ҡала, тағы-тағы тетрәнергә, тәрән һағышҡа сумырға мәжбүр итә.
... Фильм тамамланды, титрҙар китте. Ғәҙәттә, ҡара экранда проект өҫтөндә эшләүселәрҙең һанһыҙ исем-шәрифтәре йөҙөп сығыу менән кинозалды ташлап китергә күнеккән халыҡ был юлы ҡымшанмай ҙа ултыра бирҙе. Тора-бара титрҙар ҙа бөттө, экран һүнде. Ут тоҡанды. Шул саҡ залда кемдер алҡышлап ебәрҙе, уға беренсеһе, икенсеһе, өсөнсөһө ҡушылды. Ҡул сабыусыларҙың күбеһенең күҙендә йәш.
Яҙмамдың башында юҡҡа ғына башҡорт кинематографияһында яңырыу тимәнем. Булат Йосопотың “Беренсе республика” фильмы – беҙҙең кино сәнғәтебеҙҙә яңы һүҙ, сәпкә тейгән һүҙ. Был матур башланғысты дауам итеп, киләсәктә лә кино йыһанының күгендә яңынан-яңы йондоҙҙар балҡыр, тип ышанғы килә.