Тарих төпкөлөнән бер мөнәжәт

Билдәле булыуынса, ғилми әҙә­биәттә мөнәжәт – дини поэзия һәм дини фольклор өлкәһенә ҡара­ған жанр тип нарыҡланған. Ғалим Әхнәф Харисов уның хаҡында, мәҫә­лән, заманында түбәндәге­ләр­ҙе яҙғайны: “Мөнәжәттә мосолман, үҙен ғәйепле бер ҡол итеп кү­реп, Алланан гонаһтарын кисе­реү­ҙе үте­нә, донъяуи зауыҡҡа бирелеп, Ислам һәм шәриғәт ҡуш­ҡандың бөтә­һен дә еренә еткереп үтәмәгәне өсөн үҙен ярлыҡауҙы инәлә, илаһи ярҙамдан һәм шәф­ҡәт­тән мәхрүм итмәүҙе ялбара, “те­ге донъяла” та­муҡ ғазабынан ҡот­ҡарыуҙы илап-илап һорай. Ҡыҫ­ҡаһы, мөнәжәттең төп функция­һы – хаҡ мосолман тигән кешенең “ахи­рәт мәнфәғәт­тәрен” әйтеп биреүҙән тора” (Харисов Әхнәф. Башҡорт халҡының әҙәби мираҫы: XVIII – XIX быуаттар. – Өфө,1965. – 218-се б.).

Шул уҡ ваҡытта ғалим Аллаға ышанған кешенең донъяуи теләк­тәрен сағылдырған мөнәжәт­тәрҙең булыуын да таный. Был йәһәттән С. Г. Рыбаковтың ”Урал мосолман­дарының музыкаһы һәм йырҙары” (СПб, 1897) китабынан бер мөнәжәтте телгә ала.

Дим, Асылыкүл буйын төбәк ит­кән башҡорт ауылдарында яҙып алын­ған мөнәжәттәр араһында дини йөкмәткелеләре лә, донъяуи мәсьәләләрҙе күтәргәндәре лә аҙ түгел. Дини йүнәлешле мөнәжәт­тәрҙе мосолман байрамдарын үткәр­гәндә, мәйет оҙатыу йолаларын атҡарғанда өлкән кешеләр көй­ләп башҡара. Мөнәжәттәр, тыңлау­сының күңеленә ныҡ тәьҫир итеп, унда хистәр уятырлыҡ шиғри һүҙ­ҙәр­ҙән тора, шул һүҙҙәрҙең йөкмәт­кеһенә ярашлы башҡарыла. Улар­ҙың байрамдарға бағышлан­ған­дары – күтәренке рухта, мәрхүм­де ҡапҡанан сығарғанда әйтелгән “Мәйет сәләме” ишетелер-ишетел­мәҫ кенә көйләнгән һамаҡ рәүе­шендә була.

Быйылғы Ураҙа байрамына бәйле 1989 йылда Миәкә районында йәшәгән Миңһылыу Әхмәто­ва­нан яҙып алынған “Ураҙа бәйете”н тәҡдим итәм. Миңһылыу Шәңгәрәй ҡыҙы 1909 йылғы, иҫкесә уҡыған. Иҫ киткес тыйнаҡ, баҫалҡы, сабыр холоҡло апай беҙгә байтаҡ мөнә­жәт көйләп ишеттерҙе. Музыка бел­гесе Илдар Ханнанов менән (ул саҡта институттың стажеры ине) унан “Саҡ-Суҡ” бәйетенең бик үҙенсәлекле вариантын магнитофон таҫмаһына һәм ҡағыҙға яҙып алдыҡ. Үҙенсәлеге шунда: башҡорт һәм татар донъяһына киң билдәле ошо бәйетте Миңһылыу Әхмәтова бер башҡарыу эсендә ике төрлө көй менән йырлап ишеттерҙе. Ошо бүленеш ниндәйҙер бер үҙенсә­лекле интонация аша еткерелде, Саҡ менән Суҡтың моңһоҙ бала саҡ иҫтәлеге бөтөнләй башҡаса әйтелде. Был бәйеттең оригиналь көйөнөң нотаһы һәм һүҙҙәре “Рухи хазиналар (Асылыкүл, Дим, Өршәк буйы башҡорттарының фольклоры)” тигән китабымда (Өфө, 1992, 55-56-сы биттәр) донъя күргәйне.

Көйләүсе Миңһылыу Шәңгәрәй ҡыҙының ижадындағы “Мәүлит байрамы (Мөхәммәт пәйғәмбәрҙең тыу­ған көнөнә мөнәжәт)”, “Ураҙа мө­нәжәте”, “Йома мөнәжәте” тигән ха­лыҡ ижады ҡомартҡылары беҙ­ҙең күңелде айырыуса ныҡ арбаны. Экспедицияла эргәлә музыка бел­гесе булыуының мөнәжәт көй­ҙәрен нотаға һалыу мөмкинлеген биреүе­нә ҡыуандым. Ул көйҙәрҙең башҡа­рылыу рәүеше һәм һүҙҙә­ренең камиллығы һоҡлан­дырҙы. Ҡайтҡас та Илдар көйҙәрҙең ноталарын яҙҙы, таҫмаларҙы Флүрә Килде­йәроваға тыңлатҡас, йырсы, “Ураҙа мөнәжәте”н телевидение тапшырыуында башҡарып, тама­шасы­ларға ла ишеттерҙе. Оҙаҡ та үтмәй, был үрнәктәрҙе үрҙә телгә алынған китабымда баҫтырҙым. Уларҙы коллегаларым да артабан үҙҙәренең йыйынтыҡтарында ҡулланды.

Быйылғы изге Рамаҙан айында үткәрелгән Ураҙаға бағышлап, 1989 йылда яҙып алынған “Ураҙа мөнәжәте”н тәҡдим итергә булдым.

Алланың әмере ҡылды,

Рамаҙан айы килде.

Ҡаршылай аны бәндәләр,

Һеҙҙәргә сәләм бирҙе.

Мөәзиндәр шатландылар,

Ололап ҡаршы алдылар.

Тәрәүих1 намаҙы тип,

Мәсеттәргә барҙылар.

Тәрәүихкә барҙылар,

Ҡәндилгә2 ут алдылар.

Зикер ит3, тәсбих4, хәтем5 илә6

Мәсеттәр нурландылар.

Сәхәр торҙо балалар,

Уяттылар аналар.

Күктә йондоҙ, ерҙә шәм

Нурланышып яналар.

Аҡшам етте, көн батты,

Тыуған ай нуры ҡалҡты.

Әкбәр итеп балалар,

Ер, күк нур илә яҡты.

Бы(л) көн айҙың нисәһе?

Етте Ҡәҙер кисәһе.

Бы(л) көн тәғәт ҡылғандар7

Кәүсәр һыуын8 эсәһе.

1992 йылда Асылыкүл, Дим буйы башҡорттарының ауыҙ-тел ижадына арналған ике бүлекле видеофильм (режиссеры – Наил Тибеев) сыҡҡайны. Үҙем йыйған материал­дарҙан төҙөлгән сценарий буйынса ул фильмға Миңһы­лыу Әхмәтова ҡатнашҡан эпизод­тың да инде­ре­леүе күңелемә ҙур ҡәнәғәтлек бирҙе.

1989 йылғы экспедициянан һуңғы өс йылда ошо төбәкте бер нисә тапҡыр яңғыҙым йөрөп сыҡ­тым. Шуныһы үкенесле: ошо ҡыҫҡа ғына ваҡыт эсендә лә йыр, әкиәт, йор һүҙ оҫталарының бәғзеләре менән яңынан осрашырға насип булманы. Улар ҡайтмаҫ ергә китеп өлгөргәйне… Әммә шуныһы һа­ғайт­ты: уларҙан ишеткән әҫәрҙәр­ҙең күбеһен белеүселәр башҡа осраманы. Шул тойғо бөртөкләп йыйылған барлыҡ материалдарҙы нәшер итеп, халыҡҡа ҡайтарыу ниәтен нығытты.

Әле экспедицияларға йөрөй алмаһам да, төрлө төбәктәрҙән материалдар килеп тора. Мәҫәлән, Дәүләкән районында йәшәгән Резида Ҡорбанғәлиева (Буранғол ауылы), Илүсә (икенсе исеме – Зөлфиә) Лотфрахманова (Сапай ауылы) менән бәйләнеш өҙөлмәй. Резида Тимерғәле ҡыҙы шул төбәк­тең аҫыл ҡомартҡыһы булған ”Заятүләк ме­нән Һыуһылыу” эпосын үҙе шиғыр юлдарына һалып, миңә ебәрҙе. Ул әҫәрҙе өләсәһе Һылыубикә Әхмәт­ғәни ҡыҙы Әхмәҙ­ғәлина (1908 йылғы) һөйләүендә хәтерендә һаҡлаған. Ә Илүсә Лотфрахманова, минең менән даими бәйләнешкә сығып, төрлө ижад өлгөләре, хөрәфәти хикәйә, таҡмаҡ үрнәктәре, ер-һыу атамалары тура­һында һәм этнографик мәғлүмәт­тәр тәҡдим итеп тора. Әбйәлил районынан хаҡлы ялдағы уҡытыу­сылар Фирүзә Сафина менән Мөнирә Кирәева ебәргән мате­риал­дарҙың ҡайһы­лары донъя күрҙе лә инде, бәғзеләре баҫмаға әҙерләнә.

Форсаттан файҙаланып, халыҡ ижадына иғтибарлы кешеләргә рәхмәтемде белдерәм. Хәтерендә һаҡланған ынйыларҙы Тарих, тел һәм әҙәбиәт институтына ебәреү­селәр күберәк булһа, халҡыбыҙҙың мәҙәни мираҫын һаҡлауға ҙур өлөш индерелер ине.

1 Тәрәүих намаҙы – ураҙала кис уҡыла торған намаҙ.

2 Ҡәндил – лампа, шәм.

3 Зикер ит – зикер һүҙенән булһа кәрәк. Бында – бер үк доғаны күп мәртәбәләр ҡабатлау.

4 Тәсбих – тиҫбе.

5 Хәтем – тамамлау. ”Ҡөрьән”де уҡып сығыу.

6 Илә – менән.

7 Тәғәт ҡылыу – хушбуйланыу, еҫле май һөртөү. Бында – ураҙаны байрамса ҡабул итеү.

8 Кәүсәр һыуы – баллы, шәрбәт һыу. Информант әйтеүенсә, “теге донъялағы иң тәмле һыу”.