Радиоалғыстан ағылған йырҙың һүҙҙәренә башта иғтибар ҙа итмәне Зариф ҡарт. Ҡайнап сыҡҡан сәйнүген һүндерҙе лә иртәнге сәйен хәстәрләне. Мул итеп икмәк телде. Балын, майын килтереп ҡуйғас, яйлап өҫтәл янына килеп ултырҙы. Үрелеп, радиоалғыстың тауышын асты:
Өҫтәл янына ниңә ултырғанын да онотоп, Зариф ҡарт урынынан торҙо. Үрһәләнеп, иҙән уртаһында өйөрөлдө. Тәҙрә ҡаршыһына барып баҫып, урамға күҙ ташланы. Тик бер нәмә лә күрмәне. Уға бөтә тарафтан да Вәлимәһенең моңһоу күҙҙәре ҡарап торған кеүек тойолдо. Бигерәк моңһоу ҡарашлы ине шул мәрхүмә. Исмаһам, берәй ҡаршы һүҙ әйтһә, әрләшһә-талашһа икән. Бәлки, еңелерәк булыр ине бөгөн Зарифҡа. Юҡ шул! Мөлдөрәп ҡарар ине лә: “Ярай инде, атаһы. Бөтәбеҙ ҙә иҫән-һау бит, юҡҡа тауышланма”, – тиер ине. Ай-һай, күп булды бит ғәфү үтенер саҡтар, күп булды. Нисек түҙгәндер ҙә үткәреп ебәрә белгәндер, бисарам.
…Ҡыҙ күҙләргә барғайны Зариф күрше ауылға. Әйтерһең дә, үҙ ауылында ҡыҙҙар бөткән! Сибәр, эшсән, егәрле ҡыҙҙар үҙ ауылында түгел, урамында ла етерлек ине. Тик ни өсөндөр күңеле Асылыкүл буйына тартты. Беренсе тапҡыр киске уйында күрҙе ул Вәлимәһен. Ыҫпай, килешле итеп кейенгән ҡараҡас ҡына ҡыҙыҡай әхирәттәре менән киске уйынға килгәйне. Ҡыҙҙар өйөрөлөп бейеп, әйләнеп күңел асҡанда, бер үҙе ситтә моңһоу ғына баҫып тора. Һөйрәп, бейеүгә төшөрһәләр, бер-ике генә әйләнә лә кире барып баҫа, әйтерһең, урынын алып ҡасалар. Егет ҡыҙҙан күҙен алманы. Уның ҡарашын тойоп, ҡыҙ уңайһыҙланды, ҡарашын ситкә борҙо. Иптәш ҡыҙының ҡолағына ниҙер шыбырланы.
Егет танышырға тәүәккәлләп өлгөргәнсе, ҡыҙҙар юҡҡа сыҡты. Ныҡыш булды Зариф. Егеттәрҙән һорашып, исемен, кем ҡыҙы икәнен, ҡайҙа торғанын белде. Вәлимә менән танышыу өсөн бер нисә көн ҡапҡа төптәрен һағаланы. Атаһы бик уҫал булып сыҡты. Күҙенә күп салына башлаған егетте эләктереп алып, танауына йоҙроғон терәне лә:
– Һин, еүеш танау, һағалама минең ҡапҡа төбөн, һиңә тигән ҡыҙҙар миндә юҡ, онот бында юлды, – тип бер-ике һелтәне лә ихатаға кереп юғалды.
Сәмләнеп китте егет. Күрше ауыл егеттәре лә өнәп еткермәне ныҡышты. Бер нисә тапҡыр бәргесләп тә алдылар. Юҡ, бирешмәне Зариф. Әллә ни мөхәббәт утында янмаһа ла, эш былайға киткәс, һүҙен һүҙ итергә булды. Ә ниңә, ҡыҙыҡай сибәр генә. “Эшсән, егәрле” тигән хәбәр ҙә ярап ҡалды. Донъя көтөр өсөн тағы ни кәрәк?! Икәүләшеп тырышып донъя көтөрҙәр, балалар китер…
Төндәрен хыялға сумып ятыр булып китте Зариф. Нисек тә булһа ҡыҙҙы аулаҡта осратып, һөйләшергә булды. Гел өйөндә генә ятмаҫ бит инде. Көн дә тиерлек биш-алты саҡрым ергә йәйәүләп барыр булды. Киске уйындарҙы ҡалдырмаҫҡа тырышты. Ауыл аша үтеп барған ҡырлайсынан кершән менән, ябай ғына булһа ла, беләҙек алып ҡалды. Танышыу бүләге булыр тип. Бүләктәрен гелән үҙе менән йөрөтөр булып китте. Һәм, ниһайәт, бер киске уйында осрашты йәштәр. Был юлы бик тәүәккәл тотто үҙен Зариф. Ҡыҙ күренеү менән, уның янына ашыҡты.
– Күршеләрҙең сибәр ҡыҙҙарына сәләм! – тип танышырға ҡулын һуҙҙы.
Вәлимә ҡыйыуһыҙ ғына ҡулын бирҙе. Егет етеҙ генә уның ҡулын эләктереп алды ла беләҙеген кейҙереп ҡуйҙы. Ҡыҙ, ут ҡапҡандай, ҡулын тартып алды, тирә-яҡҡа ҡаранды. Йөҙөнә ҡыҙыллыҡ йүгерҙе. Шунан ишетелер-ишетелмәҫ тауыш менән:
– Рәхмәт, Зариф ағай, – тип бышылданы.
Бына бит, исемен дә белә, яҡындан танышмаһалар ҙа, тип егеттең түбәһе күккә тейҙе. Шулай башланды осрашыуҙар. Зарифты күргән һайын Вәлимәнең йөҙө балҡып китер булды. Оҡшатыуы йөҙөнә сығып тора ине. Тик бына ҡараштары бигерәк моңһоу ине уның. Сәбәбен аңлай алманы Зариф.
Атаһы бик уҫал булғанмы икән, бик ҡурҡып ҡына тора ине Вәлимә унан. Әсәһе менән дә мөнәсәбәттәре бик йылы түгеллеген иҫләне сос егет, тик төпсөнөп торманы. Ваҡыты еткәс, үҙе асылып китеп һөйләр әле тип өмөтләнде. Ләкин Вәлимәһе ғүмере буйы бер сер булып ҡалды. Уның күңелендә ни барын белмәне шул Зариф. Йәш сағында әллә ни ваҡыт та булманы асыҡтан-асыҡ һөйләшеп ултырырға.
Яусылатып, урындағы бөтә йолаларға тура килтереп өйләнде Зариф Вәлимәгә. Атаһы башта ҡаршы килеп тә ҡараны. Имеш, атайһыҙ үҫкән етем балаға ҡыҙ бирәһе юҡ. Эш рәтен белмәгән нәмәкәйҙер әле, тип түбәнһетеп тә ҡараны. Ауылға килеп, йорт-ҡураһын ҡарап, күршеләрҙән һорашып, бик риза булып ҡайтып киткәс, фатихаһын бирҙе.
Донъя көтөп китергә ярҙамы ла күп булды ҡайныһының. Эшсән кешеләрҙе ярата ине шул. Баҫҡан ерендә ут сәсрәтеп, дөрөҫ һүҙен йөҙөнә ҡарап әйтеп, ғәҙел холоҡло булды ғүмер буйы. Яйлап-яйлап ихтирамлы кейәү булып китте Зариф. Һәр ваҡыт ярҙамлашып, хәл белешеп торҙо.
Вәлимә менән дә матур ғына йәшәп киттеләр. Яңы йорт һалып керҙеләр. Бер-бер артлы алты балаға ғүмер бирҙеләр. Гелән яуаплы вазифаларҙа эшләне Зариф. Етәкселәр уны гел маҡтап телгә алды. Алдынғылыҡты бирмәне. Ҡура тулы мал, ҡош-ҡорт Вәлимәһе ҡарамағында булды. Ә балалар… Береһенән-береһе бәләкәс балалар! Нисек өлгөрҙө икән барыһына ла? Усаҡ яғып ашарға әҙерләү, мал-тыуарҙы ҡарау, аяҡҡа уралып йөрөгән ҡош-ҡортто ашатыу… Бер сибек кенә Вәлимәһенең иңбашына күпме йөк өйөлгән булған. Өйҙәге эштәрҙән һуң колхоз эшенән дә ҡалманы бит үҙе. Ҡайҙа ҡушһалар, шунда китте: сөгөлдөрөн дә утаны, бесәнен дә сапты, өйҙө, икмәген дә һалды колхозға, мал аҙбарҙарын да һылап ағартты. Һанап бөтөргөһөҙ мәшәҡәтле эштәр.
Өйгә ҡайтып кереү менән икенсе смена башлана. Ятып ял итеп алырға ла ваҡыты булмағандыр бисараның. Гел йүгереп йөрөй ине, өлгөрә алмауҙан ашыҡҡандыр инде. Ә бит Зариф өй эштәрендә бик ярҙам итеп барманы. Эштән арып, йонсоған ҡатынын утын киҫергә лә саҡырыр ине. Ҡайһы ваҡытта бысҡыһы ҡулынан ысҡынып китер ине арыуҙан. Шул ваҡыттарҙа ла “ултырып, хәл йыйып ал” тиеү урынына баҡырып-екереп ебәрер ине. Күҙҙәренә йәш тулған Вәлимәһе, уларҙы алъяпҡыс итәге менән һөртөп, ике ҡуллап бысҡыға йәбешер ине. Эх, әле иҫән булһа, бер ауыр эш эшләтмәҫ ине лә бит, хатта ашарға үҙе бешерер ине. Вәлимәһе ятып ҡына, ял итеп кенә торор ине.
Һуңлап килгән үкенестәр йөрәген яндырҙы Зарифтың. Яңғыҙлыҡтың әсе һурпаһын һемереп ултыр инде хәҙер. Ал-ялһыҙ эшләгән ҡатыны йөгөнән тамам арып, бер көн түшәгенән торманы ла ҡуйҙы. Туңғаҡ көндәрҙә колхоз баҫыуҙарында сөгөлдөр, көнбағыш башаҡтары йыйып йөрөп, тамам арығайны шул меҫкенең. Ҡайтҡас, ашарға әҙерләргә лә хәле ҡалмай торғайны. Уға ярҙам итеү урынына, ашарға таптырып, Зариф битәрләп, асыуланып китер булды. Һуң, бергә йөрөнөләр бит баҫыуҙарҙа. Аттан алда йүгереп, алданыраҡ өйгә ҡайтып булмай бит инде, бер арбала ултырып йөрөп. Нишләп кенә ҡәҙерҙәрен белмәнем икән, тип уфтанып, көрһөнөп йәшә хәҙер. Ҡатыны үҙенән алда вафат булған бер ауылдашының:
– Бәхетле ир ҡатынынан алда үлә ул, бигерәк ҡыйын яңғыҙыма, – тип зарланыуы иҫенә төштө Зариф ҡарттың. Ул ваҡытта унан көлгәйне, имеш, унда бер ваҡытта ла һуң түгел барырға, ашыҡмайыҡ әле тип. Әле килеп тормошоноң мәғәнәһеҙлеген уйлап, таң ҡалып ултыра. Бер-береһенә игеҙәк кеүек оҡшаған көн-төндәре хафаға һалды. Оло өй эсендә – бер үҙе. Керһә – бар, сыҡһа – юҡ, тигәндәй. Йоҡоһоҙлоҡ баҫты. Әйләнеп, бәргеләнеп, уйланып, уфтанып ята торғас, таң ата ла ҡуя шул. Таң ата ла кис була, ятамын да торамын, тигәндәй. Ашарға әҙерләү – үҙе бер мәшәҡәт. Төрләндереп булмай шул Вәлимә кеүек.
– Атаһы, нимә бешерәйем, нимә ашағың килә? – тип һорар ине, моңһоу ҡараштарын иренә төбәп.
Шул ҡәҙәр ҙә буйһоноусан булыр икән кеше. Бер ҡаршы һүҙ әйтмәҫ, Зариф өҫтәл төйөп ҡысҡырғанда ла, өндәшмәй, башын эйеп тик торор ине, өнһөҙ ҡалып. Хәтерҙәре ҡалып баҫып торғандыр ине бахырҡай. Һуңлап килгән аңлау-йәлләүҙән ҡарттың йөрәге сәнсеп ҡуйҙы. Үҙен батша итеп тойоп йәшәгән бит.
Балалары өсөн дә атайҙары оло кеше булды. Ҡаршы һүҙ ҙә әйтеүсе булманы. Уҡып бөтә барҙылар, баш ҡалаға ашыҡтылар. Ауылда, атай-әсәй янында ҡалырға теләгәне булманы. Бөтәһе лә юғары белемле, һәр береһе эшләгән ерендә кәрәкле, абруйлы кешеләр, Аллаға шөкөр. Ташламайҙар, ҡайтып, ярҙам итеп, аҙыҡ-түлеген ташып ҡына торалар. Алып китергә, тип тә ҡайтҡайнылар. Юҡ, риза булманы Зариф ҡарт. Йәштәрҙең үҙ донъяһы. Тороп ҡараны инде бер-ике аҙна. Иртән ҡубарылып сығып китәләр ҙә кисен күмәкләп ҡайтып керәләр. Киске аштан һуң һәр береһе үҙ мәшәҡәте менән ултыра үҙенең эске донъяһына сумып. Һинең менән ҡара-ҡаршы ултырып һөйләшкән дә, кәңәшләшкән дә кеше юҡ. Түҙмәне ҡарт, шуға ауылға кире илтеүҙәрен үтенде. Ҡайтыу менән оҙаҡ итеп шишмә буйында ултырҙы, Вәлимәһе менән икәүләп шишмәнән һыу ташыуҙарын иҫенә төшөрҙө. Еңел һөйәкле, етеҙ ине ҡатыны. Өлтөрәп торор ине. Көйәнтәгә биҙрәләрен элеп, һыуының тамсыһын да сайпылдырмай атлар ине. Ара алыҫ ҡына булһа ла, ял итмәйенсә ҡайтып етер ине. Шишмә һыуынан сәй ҡайнатып, ҡара-ҡаршы ултырып, баллап сәй эсерҙәр ине баш ҡала күстәнәстәре менән. Хәҙер ни, йырҙағы кеүек, “уңға ҡараһам да юҡ, һулға ҡараһам да – юҡ…”
Аңлашыу өсөн һөйләшеү кәрәк
Ҡайһы ваҡытта дыуамал уйҙар ҙа килә ҡарттың башына: әллә өйләнеп ҡуйырғамы икән?! Ә ниңә, яңғыҙ интеккәнсе, иптәш булыр ине. Ашарға әҙерләр, керемде йыуыр. Арҡа терәп ятырға терәк булыр ине, тип хыялланып ала ваҡыты-ваҡыты менән. Һүҙ сиртеп ҡарағайны балаларына, ҡыҙҙары бөтөнләй ҡаршы сыҡты. Малайҙары көлөп кенә ҡуйҙы кәңәшенә. Оло улы: “Һуңғараҡ ҡалдың, ҡартлас”, – тип көлөмһөрәне. Ә шулай ҙа күңеле елкенеп-елкенеп ҡуйҙы Зариф ҡарттың. Ауылдағы яңғыҙ бисәләрҙе барлап сыҡты. Бындай йәштә һайланыу ситен дә ул. Ә шулай ҙа күңелгә ятҡандары бик һирәк булып сыҡты. Шул һирәктәре лә көлөп кенә ҡараны уның тәҡдименә. Бәғзеләре, хәтер һаҡлап:
– Ҡуй, кейәүгә сығыу йәшенән үткәнбеҙ инде, – тип яуапланы.
– Тамам ул һиңә яңғыҙлыҡ, ҡатын ҡәҙерен белмәгән кешегә, – тип тураһын бәрҙе, күҙгә ҡарап.
– Ҡуй, ҡартайған көнөмдә бабай ҡарайһым юҡ. Уртаҡ донъям, балам юҡ, үҙ донъям бынамын тигән, – тип маһайҙы.
Әбейҙәр хәҙер аяҡ терәп һөйләшә шул. Ай һайын пенсияһын өйөнә килтереп бирәләр. Һәр өйҙә газ, йылы-һалҡын һыу, канализация. Донъяларҙың күркәмлегенә хайран ҡалырлыҡ. Бер әбей әйтмешләй, бер шырпынан аш та бешә, өй ҙә йылына. Хөрриәт шул. Ниңә ҡарт бабайҙың көйөн көйләһен ул, холҡон белә бит ауыл халҡы. Вәлимәне лә арытып, йөгөндөрөп гүр эйәһе итте, тип тә һөйләүселәр булды.
Ил ауыҙына яулыҡ ҡаплап булмай шул. Әйтерһең дә, Вәлимә эшләгәндә Зариф ҡул ҡаушырып ултырған. Хәтере ҡалып йөрөгәйне ҡарттың, шундай ғәйепләүҙәрҙе ишетеп. Нисек кенә йәшәһәң дә, үтә инде ул ғүмер. Илле йыллап бергә йәшәп, ҡатынын аңламауына аптыраны Зариф ҡарт. Һуң, аңлашыу өсөн һөйләшеү кәрәк бит. Ә Вәлимә телһеҙ тиһәң, телһеҙ түгел. Үҙ эсенә йомолоп, эштән башҡаны белмәй, ғүмере буйы йүгереп йөрөп, бер көндө ауҙы ла башҡа тормаҫ булды.
Нәҙегәйеп бөткән ҡулдарынан тотоп, төндәр буйы ултырҙы янында Зариф. Китеп барыр, тип башына килтермәне. Кеше сирләмәй тормай инде. Һөйләшергә, аңлашырға тырышты ҡатыны менән. Үҙе ауыр хәлдә ятһа ла, гел иренең хәлен һорашты:
– Тамаҡ ялғап алдыңмы? Ас йөрөйһөңдөр инде. Эй, Аллам, китә торған сир булһа ярар ине. Асыуланма инде миңә, Зариф, көнө-төнө ятам да ятам, – тип көйәләнде. Гел ирен, балаларын, ҡорған донъяһын ҡайғыртып йәшәргә өйрәнгән ҡатынға түшәктә хәлһеҙләнеп ятыу ғазап ине. Былай ҙа моңһоу ҡарашына әрнеү өҫтәлде. Сәғәттәр буйына ҡатыны янында ултырып, бөгөн килеп Вәлимәһенең сибәрлегенә таң ҡалды ҡарт. Ҡаштары ҡарлуғас ҡанатымы ни! Ә күҙҙәре һуң, күҙҙәре! Муйылдай ҡара күҙҙәре йөрәккә үтеп ҡарай. Ошо матурлыҡты, сабырлыҡты йәшерәк сағында күрмәүенә үҙенә үҙе аптыраны ҡарт. Ай-һай, йәшерәк сағында сыуалды бит башҡа ҡатындар менән. Шулай тейеш тип, Вәлимәһе бер ни күрмәй, һиҙмәй, тип уйланы. Әле килеп үкенеп, ғазапланып ултыра. Яратып туймаҫлыҡ хазина йәшәгән бит янында, ә ул сит баҡсаларҙан татлы емеш эҙләгән.
Тыныс ҡына, өнһөҙ генә китте Вәлимәһе. Әйтәһе һүҙҙәре лә булғандыр, әйтмәне! Сер булып ҡалды. Бөтә серҙе үҙе менән алып китте, Зариф ҡартты ғазаптарға күмеп. Диванға барып ауҙы ул. Мендәрҙе ҡосаҡлап, үкереп илап ебәрҙе. Ғүмерендә лә кешегә күҙ йәше күрһәтмәгән имән кеүек ир, бөгөн килеп, үкһеп-үкһей ине. Радионан ишеткән йыр күңелен түңкәрҙе Зариф ҡарттың:
Юҡ шул, юҡ! Ғәфү үтенеүҙе түбәнһенеү, ирҙәр өсөн оят нәмә, тип йәшәне ул ғүмер буйы. Ҡатынына ла түбәнһетеберәк ҡараған, аңларға теләмәгән икән. Ә тормош шундай ябай булған. Бер-береңдең ҡәҙерен белеп, кәңәшләшеп, аңлашып йәшәр кәрәк булған. Ә хәҙер кемде ҡәҙерләргә, кемде аңларға, кем менән кәңәшләшергә һуң? Өҙгөләнеп-өҙгөләнде ҡарт. Йөрәгенә ауыр таш баҫылып ҡуйғанмы ни! Күҙ йәштәре йылғалай йөҙө буйлап аға ла аға ине…