Мин уйнармын, һин йырларһың... (Дауамы. 12.07.2019)

Ҡаса-боҫа ай самаһы ваҡыт ағыл­ды. Ул арала Рәмзилдең яраһы бөтәшә башланы. Ки­леп ҡараған һайын, Юныс ағай ҡыуана, шулай булмай ни, эшенең һөҙөмтәһе күренеп тора лаһа!

– Йәш һөйәк үҙенекен итә инде, тиҙ бөтә­шә. Былай икән, һаулыҡ ҡайта һиңә, егет. Ҡулыңдың яртыһын юғалт­һаң да, сәләмәтле­гең һаҡланһын!

Арҡаһынан һөйөп үк ҡуя яҡшы күңелле табип.

– Төҙәлеүен-төҙәләм дә бит, артабан ниш­ләрмен һуң? – тип күңел­һеҙләнде Рәмзил.

– Уныһы хафаға һала-һалыуын, алдан уҡ баш эймәйек әле, берәй яйы сығыр, – һаҡал һелкә Юныс ағай. – Тирә-яҡтан һалдат улда­рын эҙләп килеп тә сыҡҡылайҙар, шуларҙың ҡо­лағына төшөрөрбөҙ.

Айсет үҙенекен тәҡрарлай:

– Хат яҙып ебәрербеҙ, уңайлы ва­ҡыт ки­леп сыҡҡас. Миндә һөйгән ҡыҙыңдың адресы бар бит.

Йөҙө төҫһөҙләнде Рәмзилдең.

– Рәмзиләгә яҙа күрмә инде, һылыу, су­лаҡ кеше ниңә кәрәк уға, – тип һыҙ­лан­ды, хат яҙыуға ҡырҡа ҡаршы килеп.

– Ҡуй, юҡты һөйләмә, балаҡай, уйнап һындырғанһыңмы ни һин, яу касафаты был. Аҡыллы ҡыҙ икән, ҡоса­ғынан да ысҡындырмаҫҡа тейеш, – Зөләйхан апай үҙенең ҡара­шын шулай аңлатты.

– Алдан күрәҙәләмәйек, ҡайтып китергә иртә әле, бар яҡта боевиктар бик күп йыйыл­ған, – тип аҡыл һалды табип ағай. – Яңынан һуғыш булыр инде, йә, Раббым!

– Терелеп киләм тип иркенләмә, тен­теп йөрөмәһәләр ҙә, көнөнә бер ни­сә тапҡыр ауыл­ды ҡыҙырып үтә боевиктар, – Айсет һағайып ҡуйҙы шулай. – Бер кемгә бер ҡайҙа китергә рөхсәт юҡ.

Иркенлеккә сығырға иртә ине әле Рәмзилгә, һаман һәндерә башында һа­ламға эйәләшкән сысҡан шикелле ята бирҙе. Бигерәк изгелекле инде Айсет, көнөнә өс-дүрт мәртәбә хәл беле­шеп ала. Бер килгәндә һорай ҡуйҙы Рәмзил.

– Минең кейемдәрем ҡайҙа икән ул?

– Кейем тиер урыны ҡалдымы ни, киҫ­келәнеп бөттө. Ҡалғанын, боевик­тар­ҙан ҡур­ҡып, иҫке ҡойоға ташланым.

– Һәләк иттең, һылыуҡай, ай, һәләк ит­тең!

– Ниңә, кәрәк инеме ни?

– Әлбиттә. Минең һалдат булыуыма кем ышанһын хәҙер.

– Һин ниндәй һалдат, ҡулһыҙ кө­йөнә. Тыуған яғыңа шылыу яғын ҡа­рарға кәрәк һиңә. Әсәйем шулай ти.

– Документтарым бар ине бит кеҫәһендә.

– Үәт быныһын ҡарап тормаған­быҙ инде, шәп-шәп эләктерҙем дә ырғыттым бөтә кейе­меңде, – тип ғәйепле һананы үҙен Айсет.

– Документһыҙ бынан аҙым да атлай ал­майым, хәҙер эләктерерҙәр. Урыҫы, чечены өсөн дә мин шикле кеше.

– Улайға ҡалһа, киҫеп ташланған ҡулың­ды алырһың, һаҡланым мин уны, күрһәтәйемме?

Айсет китеп юғалды, хәтһеҙ ва­ҡыттан яңы­нан килеп менде.

– Бына ул, – тип аҡ төргәкте сисә башла­ны, – бер ни булмаған.

Рәмзил үҙенең ҡулына аҡылын юйып ҡараны: күм-күк, бармаҡтары тырпайып ҡат­ҡан. Ниндәй етеҙ итеп гар­мун телдәренә баҫҡан бармаҡтар, әҫәрләнеп, Рәмзиләһен тәү тапҡыр ҡо­саҡлаған ҡул!.. Уйнаған да, яҙған да, ҡосаҡлаған да ошо уң ҡул ине бит...

– Йәшер яңынан, – тине Рәмзил, илар сиккә етеп, – уны кемгә күрһә­тә­йем мин: пас­порт та, хәрби билет та түгел.

– Танытма. Һинең һуғышта булған таныт­маң ул, – Айсет барыбер үҙе­некен туҡыны.

– Танытма, танытма... Арҡаға аҫып йөрөргәме хәҙер үҙеңде танытыу өсөн.

Айсет тә күңелһеҙләнде.

– Мин былай ғына, аптырағандан...

Көндәр тыныс түгел, бына-бына буталыш ҡубырға торғандай. Әленән-әле һауаны верто­леттар ярып үтә. Өйөрөлә-өйөрөлә лә кире осалар. Рәмзилгә сер түгел уларҙың бар тирәне байҡауҙары, разведка үткәрәләр, тимәк. Самолеттар ҙа шом һала, хәҙер-хәҙер үле­месле бомба ырғытыр төҫлө. Хәйер, артыҡ иғтибар ҙа итмәй быға Рәмзил: күнегеп бөткән был тауышҡа ул.

Бер мәл Айсет өтәләнеп килеп менде һән­дерәгә.

– Бына вертолеттар ҡағыҙ яуҙырып китте, уҡып ҡара әле?

Был өндәмә ҡағыҙҙары ине. Ауылды ташлап сығырға ҡушҡандар халыҡҡа. Аңлашыла, бомбаға тотоу башланасаҡ. Бында боевиктар йыйылғанын белеп ҡалғандар.

– Нишләйһегеҙ һуң? – тине Рәмзил, ҡыҙҙың күҙенә ҡарап.

– Белмәйем. Боевиктар сыҡмаҫ­ҡа ҡуша. Кисә кис тағы өйҙән-өйгә йө­рөнөләр. Ҡайһы берәүҙәрҙе үҙ­ҙәре менән алып киттеләр. Хазбикә апай ҙа эләкте шулар араһына. Ике ут араһындабыҙ хәҙер.

Ашығып-ашығып, ауыл хәлен һөйләне Айсет, үҙе өҙлөкһөҙ танау тартып мышҡыл­дай.

– Әсәйең ниндәй ҡарарға килде? Һиҙ­ҙермәй генә китһәгеҙ, хәйерлерәк булыр, ми­неңсә, – тип кәңәш ҡылды һалдат.

– Һуң һин ни эшләйһең?

– Минең өсөн ҡайғыраһы түгел, үҙ яҙмы­шым – үҙемә.

– И-и, Хоҙай аралаһын инде берүк! – тине лә, илап, муйынына аҫылынды ҡыҙ Рәмзил­дең.

– Илама, һеңлем, чечен ҡатын-ҡыҙҙары көслө рухлы ул!

– Хәҙер һеңлеме инде мин, яғымлы итеп һылыу ти инең.

– Барыбер. Икеһе лә яғымлы.

– Иҫән ҡалһаҡ, мин һиңә хат яҙырмын, Рәмзил.

– Яҙырһың, мотлаҡ. Мин һеҙҙе ҡунаҡҡа саҡырырмын, Зөләйхан, Хазбикә апайҙы ла, Юныс табипты ла. Һин эйәртеп алып килер­һең, йәме, һылыуым.

Рәмзил асыҡ итеп йылмайҙы, Айсеттең дә һөйкөмлө йөҙө балҡыны.

– Донъялар тынысланғас, – тип өҫтәне һалдат, – ҡасан да бер туҡтар был ҡәһәрле һуғыш, гел дауам итмәҫ!

– Барырбыҙ ҡунаҡҡа, тыуған илеңде күрербеҙ, һөйгән ҡыҙың менән танышырбыҙ, вәғәҙәңде онотма! – тип хәйләкәр генә күҙ ҡыҫты ҡыҙ.

– Ант! Әйткән һүҙ – атҡан уҡ!

Иртәгеһен гөрһөндөләр уятты Рәмзилде. Бесәнгә күмелеп, донъяһын онотоп йоҡлаған, гонаһ шомлоғо. Ҡолаҡ ярырлыҡ шарт­лауға бер килке баҙап ҡалды. Бында ятыу мәғәнәһеҙлек хәҙер. Тейен етеҙ­легендә һике­реп торҙо, аҙбар ҡыйы­ғының ватыҡ шиферына күҙен терәне. Бынан урамдың бер өлөшө кү­ренә. Урамда ығы-зығы, халыҡ абына-һө­рөнә йүгерешә, ҡайһы берәүҙәре әйбер йөкмәгән. Гөрҫ-гөрҫ, бомбалар, снарядтар яуа. Кәбәндәй ут өйөрмәһе күтәрелә, унан да бе­йегерәк саң-туҙан ҡуба. Яман шартлау ерҙе һелкетә.

Бына бер вертолет ауыл өҫтөн әйләнеп үтте, ике яҡҡа бер нисә снаряд осто, ут һыҙыҡтары ғына күренеп ҡалды. Ҡолаҡ тондор­ғос шартлау бәреүенән һауа тулҡындары дауыл һымаҡ уйнаны, Рәмзил йәшенеп ятҡан аҙбар ҡыйығын да һелкетте. Йыраҡ та түгел, ялҡынланып ниҙер яна башланы. Берәү, икәү... ана тегендәрәк тә ялҡын ҡабына... Урамда бөтөнләй буталыш китте. Ошо минутта Зөләйхан апай ҙа атлығып сыҡты. Артынан – Айсет. Ҡыҙ бер секундҡа ғына туҡталып, аҙбар яғына күҙ һалды, был яҡҡа һикереп, эре-эре аҙымдар яһаны.

– Рәмзил, ҡас, бәлки, иҫән ҡалыр­һың!.. Беҙ киттек!..

Әсә менән ҡыҙҙы күҙ менән оҙатты ул, тау буйынараҡ һыйынған арғы урамғаса.

– Эх, юҡҡа тау буйына киттеләр, боевиктар ҙа шунда йомоласаҡ бит, тимәк, бомба, сна­рядтар яуыуын көт тә тор, – тип үҙ алдына һөй­ләнде һалдат егет.

Рәмзилгә лә ҡайҙалыр олағырға, боҫорға кәрәк. Һауаны дерелдәтеп, вертолет, самолет осоштары йышайғандан-йышая. Был өйҙө лә бом­ба теткеләп ташламаҫ тип уйлама, күҙ асып йомғансы таштары ғына һибелер... Нишләргә? Ҡайһы яҡҡа? Анау ҙур булмаған әрәмәлеккә.

Ике-өс йөҙ метр үтеүе булды, бомба ярылыуына әйләнеп ҡараһа, үҙе йәшеренеп ятҡан аҙбар янғанын күрҙе.

Рәмзил йән-фарман әрәмәлеккә ҡарай осто. Баш осонда вертолет өйөрөлдө, ғәләмәт дәү иңкеш кеүек. Хәҙер пулеметтан тондора бит был, боҫор урын да осрамай, хәйерһеҙ. Бер ҡойроғоңа баҫһа, ҡотолоу юҡ вертолет пулеметынан, тау тишегенә сумғанда ла эләктерер.

Әрәмәлеккә барып та инде, ҡыуаҡ төбөнә ауҙы егет. Бер аҙ тын алды ла, эскәрәк үтмәксе булды. Баҡһаң, бында ла кемдәрҙер бар, шытырлатып ҡыуаҡ яралар.

Ҡайҙалыр, йыраҡ та түгел, йәш бала илай, сабый ғыналыр, ярһыуына ҡарағанда. Рәмзил кеше күрмәҫлек ҡуйы сытырлыҡ араһында урын тапты.

Иртән авиация күберәк тау тирәһен шаң­ғылдатты. Рәмзил, һалдат кеше ни, аңлай: боевиктарҙы эҙәрлекләйҙәр. Автоматсылар, пуле­метсылар был тирәгә лә тыныслыҡ бирмәй – һыпырып ҡына тора. Ауыл янында танктар ажғыра. Шулай ҙа кисәге кеүек үк түгел, баш осонан әжәл ҡылысы ситкәрәк тайпылған һымаҡ.

Бына бер мәл автоматсы һалдаттар ошо әрәмәлекте тарай башланы. Уратып, теҙеле­шеп, һәр ҡыуаҡты тикше­рер­гә тотондолар. Шунда өркөп ятҡан ке­шеләрҙе табалар ҙа бер урынға йыялар. Тауыштарынан да ишетә, ҡы­уаҡты яра биреп ҡарап та күрә Рәмзил: былар, әлбиттә, МВД һалдаттары, ха­лыҡҡа ярҙам итмәкселәр.

Рәмзил ятҡан ҡыуаҡҡа ла яҡын­лашты бер төркөм.

– Ҡарағыҙ әйләндерел, япраҡ аҫты­на ла сумырға мөмкин ул хәйләкәрҙәр, – тип һөй­ләнде командиры.

Ярып инделәр, берәүһе Рәмзилде күреп ҡыуанды сикһеҙ.

– Таптыҡ тағы бер мужикты!

Елкәһенән ҡармап торғоҙҙо Рәмзил­де һал­дат.

– Ҡаптың, егет, сыҡ өңөңдән!

Рәмзилгә тыңламай ни ҡылһын, аң­лар­ҙар, һөйләшер, кемлеген белдерер.

– Мин – Рәсәй һалдаты, – тине Рәмзил алдарына баҫҡас.

– Һин – Рәсәй һалдаты?!

Бына шарҡылдап көлә былар.

– Оҡшап тораһың шул. Йолҡош.

– Яраланып ҡалдым үткән бәре­лештә.

– Яраланыуың бәхәсһеҙ, бандит. Беҙҙең тылға инеп, диверсия алып барғанһыңдыр, шунда эләккәндер ҡулың шартлауға. Ундай хәлдәр йыш була чечендар яғынан, – тип еке­ренә башланы офицер.

– Мин чечен түгел.

Рәмзилдең бәхәсе оҡшаманы бы­ларға.

– Етер, телеңде сарлама, быт­был­дыҡтай быт-быт килеп, кем икә­неңде хәҙер әйтеп би­рерһең. Марш, ана, ауылдаштарың янына.

Рәмзилде лә халыҡ өйкөмө араһына килте­реп тыҡтылар. Әлеге шул ҡатын-ҡыҙ ҙа, бала-саға, бер нисә олоғайған ир. Егет килеп баҫҡас, ҡайһылары, ҡы­рын ҡарап, шикләнеп, икенсе ергәрәк күсте.

Һалдаттар халыҡты, мал көтөүе ши­келле ҡыуып, һуғыш үткән йүнә­леш­кә алып китте. Ер өҫтө аҡта­рылып бөт­кән. Ҡайҙа баҡма – үлек кәүҙәләр ята, хәтәр барған бит һуғыш, ай-һай! Ха­лыҡ ҡанһыраған, яртылаш өҙгө­ләнгән, көйрәгән ҡорбандарға ҡарай ҙа үкһей башлай. Китте шау-шыу бер мәлде: кемдәрҙер, бәлки, яҡындарын танынымы, бө­тәһе бергә илай халыҡ, ҡысҡырып, ярһып. Тыйырлыҡ әмәл юҡ, һалдаттар шарт-шорт һауаға атып ҡына баҫтыра алды был бута­лышты.

Бынан да, тегенән дә халыҡ төркөм­дәрен алып килеүҙәр күренә. Ҡайҙа ҡыуалар һуң? Рәмзил үҙен яңылыш эләктереүҙәрен кемгә, нисек аңлатыр? Былар менән һөйләшеүҙең файҙаһы юҡ, тыңларға ла теләмәйҙәр, күп тә­телдәгәндәрҙең телен тиҙ тешләтәләр.

Бер Рәмзил генә түгел, ҡайҙа алып барыуҙары башҡаларҙы ла ҡыҙыҡһын­дыра икән. Ҡарап тороуға олпат, үҙен бик дәрәжәле тотҡан чечен ҡарты ныҡыша башланы:

– Мин ауылдың аҡһаҡалдар ҡоро рәйесе, һорашырға, белешергә хаҡым бар: ҡайҙа ҡыуаһығыҙ беҙҙе?

Офицер ҙа йомшарҙы, бындай кешенең һорауын ҡәнәғәтлән­дермәй ҡалырға ярамаға­нын аңланы, ул халыҡ исеменән һорай.

– Һеҙҙе ҡайғыртабыҙ, хөрмәтле аҡһаҡал, КП-ла тикшереү үткәрәбеҙ ҙә ваҡытлыса йәшәү лагерына оҙа­табыҙ. Ауылығыҙҙа йәшәү мөмкинлеге ҡалманы бит инде, бандиттар тынғы бирмәҫ үҙегеҙгә.

Был яуап Рәмзилдә лә йылы бер сатҡы уят­ты. КП-ла үҙенең кемлеген аңлата алырына өмөтләнде ул.

КП алдында туп-тулы халыҡ. Алда Рәмзилгә лә таныш йөҙ сағылып ҡал­ды: Айсет түгелме? Ул бит!

Айсет тә күрҙе, буғай, Рәмзилде. Халыҡ араһынан, һиҙҙермәй генә, яҡынлаша уның янына. Килеп тә етте, үкһеп тә ебәрҙе.

– Әсәйем һәләк булды... Йорттарына сна­ряд төшөп, Юныс табип та утта үртәлеп үлгән...

Егеттең күкрәгенә башын терәп илай Айсет.

– Үкһеҙ ҡалдым хәҙер бер үҙем, – тип бы­шылданы ҡыҙ.

Егет, йыуатып, уның сөм-ҡара сәс­тә­ренән һыйпай. Иренен ҡымтыған Рәм­зил әйтер һүҙ таба алмай. Нимә тиһен инде, үҙе лә саҡ тыйы­лып тора. Күҙ алдына ҙур һаҡаллы табип, асыҡ сырайлы Зөләйхан апай килеп баҫты. Бына нисек ҡырыла бит бер ғәйепһеҙ кешеләр...

Ваҡ-ваҡ төркөмдәр менән кеше­ләрҙе КП аша үткәрә башланылар. Һорашалар, тентей­ҙәр, әйберҙәрен тикшерәләр, исемлеккә яҙа­лар. Ҡайһы төркөм менән үтеү мөһим түгел, шуға ла Айсет Рәмзилдән ҡалманы.

КП-ла Рәмзил үҙенең һалдат икәнен иҫбат­ларға тотондо. Ышанманы быға берәү ҙә. Үҙе­нең батальонын да әйтеп ҡарай, командиры­ның фамилияһын да.

– Ҡайҙа һуң кейемең, документың?

Шул минутта Айсет алғараҡ сыҡты. Нисек булғанын таснатып аңлата тегеләргә.

Офицерҙың берәүһе иғтибарлыраҡ тың­ланы.

– Ысынлап та, яртылаш ҡулы юҡ бит бы­ның. Ул әйткән батальондың бик ауыр һуғыш үткәреүе лә хаҡ. Ана теге район үҙәгендә, – тип йәнәшә­һендәгенә төшөндөрә.

– Ошо ҡыҙ дауаланымы ни? – тине икен­сеһе, күпмелер икеләнеп.

– Әсәһе менән икәүләп үлемдән ҡурсаланы мине, Юныс исемле табип, Хазбикә тигән шәфҡәт туташы дауаланы.

Хәл уның файҙаһына ыңғайлана барыуын һиҙенеп, Рәмзил ҡыйыулана төштө, үҙенең кемлеген йәнә лә бер аңлатты.

Тиҙ генә ышандырырһың быларҙы, ныҡышыуың менән.

– Ҡайҙа ул табип менән шәфҡәт туташы, бындамы әсәһе был ҡыҙҙың? – ти һаман төп­сөнөп офицер.

– Улар һәләк булды.

Үкһеп иларға тотондо Айсет.

Шул саҡ контроль пункт алдындағы төр­көмдән берәү ҡысҡырып ебәрҙе, һөйләшеүҙе ишеткәндер, күрәһең.

– Ул беҙҙең ауыл ҡыҙы, Айсет исемле. Һәләк булған шул әсәһе... Зөләйхан.

Тағы аптырашта офицер.

– Был егет кем була, танышмы? – тип өндәште төркөмдәге ҡатынға.

– Уны белмәйбеҙ, күргән кеше түгел. Беҙҙең менән ҡыуаҡлыҡтан алып сыҡтылар.

Рәмзил үҙенең ҡайһы частан икәнен яңы­нан иҫкәртте.

– Ышанмаһағыҙ, тикшереп ҡарағыҙ, – тип тә өҫтәне.

Бышыр-бышыр кәңәшләштеләр ҙә, Айсеттең исем-фамилияһын теркәп ҡуйҙылар.

– Бар, ана, тегеләр янына, – тип ҡыҙҙың арҡаһынан этәрҙе берәүһе.

Айсет, артына ҡайырыла-ҡайыры­ла, алға атланы.

– Хуш бул, Рәмзил, мин хат яҙыр­мын әле. – Ҡыҙ туҡтап ҡул болғаны.

– Хуш, Айсет!

(Дауамы. Башы 72-се, 75-се, 78-се һандарҙа).