Бөтә донъя башҡорттары ҡоролтайы Башҡарма комитетының мәҙәниәт һәм киң мәғлүмәт саралары комиссияһы ағзалары осрашып, эш планы хаҡында фекер алышты. Унда һүҙ башҡорт халҡының матди булмаған хазиналарын донъя кимәлендә танытыу, төбәктәр менән эш, республика райондарында уҙғарыласаҡ саралар тураһында барҙы.
Әйткәндәй, комиссияның кураторы – Башҡортостандың халыҡ артисы Хөрмәтулла Үтәшев, ә рәйесе – Тәнзилә Үлмәҫбаева.
Күптән өлгөргән мәсьәләләр бар
Ултырышта милли батырыбыҙ, шағир С. Юлаевтың тыуыуына 265 йыл тулыу уңайынан Салауат районында ойоштороласаҡ әҫәрҙәрен яттан һөйләү конкурсы хаҡында ла һүҙ барҙы. Алдағы айҙарға, тығыҙ эш графигына ярашлы, төбәктәрҙә халыҡ менән осрашыуҙар ҙа ҡаралды.
Мәҙәниәт һәм киң мәғлүмәт саралары комиссияһының эше башҡорт халҡының рухи байлығын һаҡлау, уны заман шарттарына ярашлы халыҡ-ара кимәлдә пропагандалауға бәйле. Тап шундай ҡомартҡыларыбыҙҙың береһе “Урал батыр” эпосы – ул башҡорт халҡының донъя кимәлендәге паспорты. Халыҡтың тап ошо ерҙә – Уралда барлыҡҡа килеүе, халыҡ булып ойошоуы, бөйөк әҫәрҙең башҡорт телендә һаҡланыуы, сәсәндәр аша бөгөнгә тиклем килеп етеүе – ул ҙур рухи ҡаҙаныш. Ҡырғыҙҙарҙың “Манас”ы ЮНЕСКО-ның бөтә донъя ҡомартҡылары исемлегенә ингән. “Урал батыр”ҙы ла ошо исемлеккә индереү тураһында бына инде нисәмә йыл һүҙ алып барабыҙ. Быйыл был фекер V Бөтә донъя башҡорттары ҡоролтайы резолюцияһына инде, комиссияныҡында ла бар. Әгәр республиканың төп Закон сығарыу органы Дәүләт Йыйылышы – Ҡоролтай “Башҡортостан Республикаһы халыҡтарының матди булмаған мәҙәни мираҫы тураһында” законды ҡабул итһә, ә был хаҡта төп Резолюцияла әйтелде, милләтте милләт итеп донъя кимәлендә танытҡан ҡомартҡыларыбыҙҙың мәртәбәһен ғәм халыҡҡа танытыр инек.
“Урал батыр” – ул Үлем һәм Йәшәү, мәңгелек төшөнсәләр хаҡындағы иң бөйөк эпик әҫәрҙәрҙең береһе. Батырҙары хаҡындағы “Манас” эпосын ҡырғыҙҙар донъя халҡына таныта алды. “Манас”ты өйрәнгән фән докторы, үҙе манас һөйләү оҫтаһы Талантаалы Бахчиев Манас батырҙы халҡының пәйғәмбәре тип атай. Улар өсөн иң бөйөк һүҙ тап үҙҙәренең ошо эпосында әйтелгән. Әйткәндәй, “Манас”тың варианттары ла байтаҡ, ул бик оҙон әҫәр.
“Урал батыр”ҙың төп идея йөкмәткеһе бөгөн һәр бер башҡорт балаһы яттан белгән дүрт юлға һыйған:
Йылдың-йылы ойошторолоп килгән “Урал батыр” эпосын яттан һөйләүселәр конкурсы мәктәптәр, төрлө милләт балалары араһында киң популярлыҡ яуланы. Республикала ғына түгел, унан ситтә йәшәгән башҡорттар ҙа әҫәрҙе тотошлай яттан һөйләй. Нисәмә телдә яңғырай “Урал батыр”!
Башҡорттар – бөгөн Рәсәй Федерацияһында ғына түгел, донъяға һибелеп йәшәгән милләт. Әммә Ырымбур, Силәбе, Ҡурған, Һамар, Һарытау, Пермь, Свердловск, Татарстандың бер нисә районында, аҫаба башҡорт ерҙәрендә, тарихи Башҡортостанда йәшәй бөгөн халҡыбыҙ вәкилдәре, шуға күрә, комиссия резолюцияһында ҡаралғанса, төбәктәрҙә Башҡорт милли-мәҙәни үҙәктәрен асыу – ул күптән өлгөргән мәсьәлә.
Башҡортостан Башлығы вазифаһын ваҡытлыса башҡарыусы Радий Хәбиров ҡоролтайҙағы сығышында был хаҡта:
– Бөгөн залда Башҡортостандан ситтә йәшәгән 150-гә яҡын делегат ултыра. Башҡортостандан йөҙәр һәм меңәр саҡрым алыҫлыҡта йәшәп тә, башҡорт халҡының рухын һаҡлағанығыҙ һәм уны ғүмер буйы үҙегеҙҙә йөрөткәнегеҙ өсөн һеҙҙең алда баш эйәм. Ундағы йәмәғәт ойошмаларына ярҙам эшенә беҙ үҙгәрештәр индерәсәкбеҙ. “Башҡорт халҡының этник үҙенсәлеген һаҡлау һәм үҫтереү” программаһы әлегә тиклем финанс ярҙамы күргәне юҡ ине. Мин республика Хөкүмәтенә, был документты ҡарап, сараларҙы лайыҡлы финанслау эшен йөкмәттем, – тине.
Тиҙ арала төбәктәрҙе милли кейемдәр, тирмәләр менән тәьмин итеү эше йәнләнер тип өмөт итәйек.
Тәү сиратта халыҡҡа файҙалы булһын
Республика Халыҡ ижады үҙәге эргәһендәге Сәсәндәр үҙәге эшен системаға һалыу, Милли музыка ҡоралдары йорто булдырыу идеялары менән дә яна комиссия. Башҡортостандан ситтә эшләгән клуб учреждениеларына ла әүҙем эшләп китеү өсөн методик яҡтан да, музыка ҡоралдары, милли кейемдәр менән дә ярҙам кәрәк. Былары халыҡ ижадына бәйле мәсьәләләр булһа, сәнғәт төрҙәренә ҡағылышлы һорауҙар ҙа юҡ түгел.
Әйтәйек, сәнғәт әһелдәре, сценаристар, режиссерҙар өсөн ижади лаборатория булдырыу, башҡорт театрҙарының башҡорттар йәшәгән төбәктәргә гастролдәрен ойоштороу, милли драматургияны үҫтереү, фестивалдәр, конкурстар үткәреү өсөн театр донъяһына бәйле программа ҡабул итеү – былар барыһы ла шулай уҡ кисекмәҫтән хәл ителергә тейешле мәсьәләләр.
Кино сәнғәте әһелдәре Мәҙәниәт министрлығы эргәһендә Башҡортостанда кино төшөрөү эшен үҫтереү буйынса комиссия кәрәк тип иҫәпләй. Башҡорт батырҙары, шәхестәре хаҡында кино кәрәклеген уҙған быуаттың 90-сы йылдарынан уҡ яҙабыҙ, әммә тулы метражлы фильм төшөрөүгә өлгәшкәнебеҙ юҡ әле. Ҡоролтайҙан һуң фекер алышыуҙа ҡатнашҡан Башҡортостан Башлығы вазифаһын ваҡытлыса башҡарыусы Радий Хәбиров Салауат Юлаев тураһында яңы фильм кәрәклеге, хатта был эш урынынан ҡуҙғалыуы, уның һөргөндәге тормошон сағылдырған сценарий барлығы, әммә әлегә донъя кимәлендәге режиссерҙар, артистар бик күп аҡса һорауын да йәшермәне. “Был мәсьәләне лә беҙ ошо йылдарҙа хәл итербеҙ тип ышанам!” – тине ул.
А. Йомағоловтың “Ел аулаусы”, А. Асҡаровтың “Өфөнән һөйөү менән”, Б. Йосоповтың “Беренсе Республика”, “Бабич” фильмдары халыҡ тарафынан бик йылы ҡабул ителде. Егеттәргә артабан да эшләр өсөн ҡануни һәм матди ярҙам кәрәк. Әйткәндәй, Булат Йосопов Бөтә донъя башҡорттары ҡоролтайы Башҡарма комитетына һайланды, ул – мәҙәниәт һәм киң мәғлүмәт саралары комиссияһы ағзаһы. Интернет селтәрендәге сәхифәһендә ул: “Мине республикалағы милли мәҙәниәттең хәле борсой: кинола хәлдәр нисек, әҙәбиәттә беҙ үҫешәбеҙме, милли авторҙарҙың әҫәрҙәренең торошо нисек, һынлы сәнғәт, музыка ни хәлдә? Ошоларҙағы объектив хәлдәрҙән сығып, милли мәҙәниәт үҫешен тәьмин итерлек теге йәки был программалар тәҡдим итәсәкбеҙ. Мин, иң тәү сиратта, үҙебеҙҙең халыҡҡа файҙалы булырға теләйем!” – тип яҙҙы.
Менеджмент өлкәһендә лә башҡараһы эштәр етәрлек: “БЮТ”, “Ҡурай” телеканалдары, “Юлдаш” радиоһы ресурстарын файҙаланып, продюсер үҙәге булдырыу, мәҙәниәт һәм сәнғәткә ҡағышлы проекттарҙы халыҡ-ара, донъя, Рәсәй кимәлендә яҡтыртыу, сығарыу өсөн заман технологияларын файҙалана белеү ҙә мөһим бөгөн. Радионың һәм телевидениеның театр, әҙәби, музыка архивтарын ҡайтанан баҫтырып сығарыу, һанлаштырыу зарур, махсус тапшырыуҙар асыу, интернетта сайттар булдырыу ҙа – көнүҙәк мәсьәлә. Йәш быуын мәғлүмәтте социаль селтәрҙәрҙән, гаджеттарҙан ала, быларҙы ла файҙалана белергә кәрәк.
Мәҙәниәт өлкәһенә ҡағылышлы уҡыу әсбаптары сығарыу тураһында ла әйтелә резолюцияла. Ҡышлауҙары-йәйләүҙәре булған башҡорт халҡының үҙ милли спорт төрҙәре бар. Уларҙы пропагандалау эштәре, яңы музейҙар асыу, башҡорт шәхестәренә һәйкәлдәр асыу – даими алып барыла торған эштәр. Эйе, улар тиҙ арала һәм бер көндә хәл ителмәҫ, әммә боҙҙоң ҡуҙғалыуы мөһим.
Рәсәй Федерацияһы төбәктәрендә башҡорт шәхестәренә һәйкәлдәр асырға кәрәк, тип сығыш яһағайным Ҡоролтайҙа. Мәҫәлән, Ырымбурҙа – Мөхәмәтша Буранғоловҡа, Рауил Бикбаевҡа, Силәбелә – Дамир Вәлиевкә, Кәтибә Кинйәбулатоваға, Пермдә – Исмәғил Тасимовҡа, Татарстанда – Риза Фәхретдиновҡа, Илдархан Мутинға, Мөхтәр Мутинға, Ҡурғанда – Ғәлимйән Тағанға, Свердловскиҙа – Киҫәнбикә Байрасоваға. Шул уҡ ваҡытта сит өлкәләрҙә тыуған шәхестәребеҙҙең исемдәрен Башҡортостанда ла мәңгеләштереү мөһим. Мәҫәлән, бөйөк трагик актер Мөхтәр Мутиндың исемен Салауат башҡорт драма театрына бирергә була.
Һүҙ сәнғәтенә килгәндә, Башҡортостанда башҡорт әҙәбиәтен донъя телдәренә тәржемә итеү өсөн художестволы тәржемә институты булдырыу, тәүҙә халыҡ-ара кимәлдәге тәржемә фестивале ойоштороу мөһим. Башҡорт прозаһында яңы башҡорт образын тыуҙырған әҫәргә конкурс иғлан итһәк тә, насар булмаҫ ине!.. Комиссияның резолюцияһында бик күп мәсьәләләр ҡаралған, уларҙы республика етәкселегенең ярҙамы, матди сығымдар менән берлектә тормошҡа ашырырға була.