Күптән түгел Баймаҡ ҡалаһының ХIХ быуаттың берҙән-бер архитектура ҡомартҡыһы булған сауҙагәр Кабанов йортонда “Ирәндек” тарихи-археологик һәм ландшафт музей-ҡурсаулығы асылды. Музей республиканың Күсемһеҙ мәҙәни мираҫ объекттарын һаҡлау һәм файҙаланыу ғилми-етештереү үҙәгенә ҡарай.
Ҡаланың тарих һәм крайҙы өйрәнеү музейынан айырмалы рәүештә, “Ирәндек” музейындағы экспонаттарҙың күбеһен төбәктәге археологик эҙләнеүҙәр һөҙөмтәһендә табып алынған әйберҙәр тәшкил итә. Бында бөтәһе дүрт залда палеолит (боронғо таш быуат), мезолит (урта таш быуат), неолит (яңы таш быуат), энеолит (баҡыр таш быуат) һәм тимер быуат осорондағы ҡомартҡылар һаҡлана. Шуныһы иғтибарға лайыҡ: ошонда уҡ республиканың археологик картаһы урын алған һәм унда иң күп ҡомартҡыларҙың “Ирәндек” музей-ҡурсаулығы биләмәһендә урынлашыуы күренә. Музей-ҡурсаулыҡ хеҙмәткәрҙәре әйтеүенсә, археологик ҡомартҡыларҙың ҙур күләмдә бер урында урынлашыуы – Рәсәй кимәлендә бик уникаль күренеш. Мәҫәлән, сағыштырыу өсөн “Дивногорье” музей-ҡурсаулығында 1100 гектар майҙанда – ете һәйкәл, “Арҡайым”дың 3761 гектар майҙанында 70 һәйкәл булһа, “Ирәндек” майҙаны буйынса ла ҙур. Бөтәһе 25 гектарҙа урын алған һәм археологик ҡомартҡылар һаны буйынса ла Рәсәйҙә иң ҙуры һанала.
Музей асылмаҫ элек район буйынса төрлө археологик тикшеренеүҙәр, экспедициялар ойошторолған. Һуңғы ике йыл эсендә генә Баймаҡ районында 249 археологик һәйкәл өйрәнелә, шуларҙың 178-е тәүге тапҡыр асыҡлана. Улар иҫәбенә 1 – 4-се Байыш, Басай,10-сы Күсей, 2-се Моҡас, Муллаҡай, 1-се Йылайыр, Янғаҙы ҡурғандары, Таулыҡай ҡаласығы, Төркмән янындағы ҡаяға төшөрөлгән һүрәттәрҙе индерергә мөмкин. Мөжәүир хәҙрәттең тыуған яғы – Байыш ауылы яғы район буйынса археологик ҡомартҡыларға иң бай төбәк һанала. Тап ошондай асыштар, боронғо ҡоралдар эшләү оҫтаханалары, ер ҡурғандары, ҡәберлектәр, ҡәлғә-ҡаласыҡтар, әүлиә ҡәберҙәрен табыу, уларҙы асыҡлау – “Ирәндек” тарихи-археологик һәм ландшафт музей-ҡурсаулығын булдырыуға булышлыҡ итә.
Музей-ҡурсаулыҡ етәксеһе Венер Нәбиев белдереүенсә, музейға килгән һәр кем боронғо ата-бабаларыбыҙҙың нисек килеп сығыуынан алып ниндәй шөғөл-кәсепте үҙ итеүҙәре, тормош-көнкүрештәренең нисек булыуы хаҡында белә ала. Ғалимдар иҫбатлауынса, Баймаҡ районында йәшәгән төп ырыу вәкилдәре – бөрйәндәр – иран телле халыҡ. Тарихсы Салауат Хәмиҙуллиндың ғилми хеҙмәттәренән күренеүенсә лә, “Бөрйәндәр Көньяҡ Уралда иран телле булып формалаша. Был уларҙың матди ҡомартҡыларында сағылыш таба. Бөрйәндәрҙең боронғо ата-бабалары – скиф-сарматтар”.
Шуға күрә үҙенең үткәне менән ҡыҙыҡһынған һәр кем “Ирәндек” музейына килә ала. Улар өсөн бушлай экскурсиялар ойошторола. Әйткәндәй, ошонда уҡ тиҙҙән “Башҡорт аты” музейын булдырыу ҙа ҡарала.
Кәримә УСМАНОВА
Баймаҡ ҡалаһы.