Әбйәлил ҡарағасы

Әбйәлил районы шағирҙарға ифрат бай. Әллә сихри тәбиғәтеме, әллә бай күңелле халҡы рухлы-хислеме, һәр өсөнсөһөнөң күңелендә шиғри юлдар бөрөләнә тиһәм, һис яңылышмам. Һәр жанрҙа ла үҙенсәлекле ижадсы була, гәүһәр шиғырҙарын йөрәгендә йөрөтә. Әсхәл Әхмәт-Хужа шиғырҙарының үҙенә генә хас моңо бар, стиле лә үҙенсәлекле. Шағирҙарҙың яҙғандарын байҡап: “Метафораһы булмаған шиғыр шиғыр түгел...” – тигәне ҡолаҡҡа һеңеп ҡалған.

Халыҡтың “Маҡтағандан ҡурҡ” йә иһә “Дуҫ илатып өй­рә­тер, дошман көлдөрөп көйрәтер” тигән мәҡә­лдәрендәгесә, шағир ағайыбыҙҙың әйткәндәре – йәш ижад­сыларға ысын күңелдән ярҙам, тип ҡабул ителде. Теге йәки был шиғырҙың етеш­һеҙ­лектәрен ижадсының күҙенә тура ҡа­рап өйрәтер, ысын дуҫтарса янып-көйөр ине. “Ҡарағас” (Баш­ҡорт) шиғырына күҙ һалайыҡ:

...Ҡояш еле наҙлай

иңдәрем­де,

Сәстәремде тарай ай-тараҡ...

Ошондай метафора бүтән­деке түгел, ә тап Әсхәл Әхмәт-Хужаныҡы ғына. “Тәүге китабынан уҡ индивидуаль стиль тура­һында һөйләргә аҙыҡ табыла икән – был инде бәләкәй ҡаҙа­ныш түгел”, – тип яҙғайны “Юлға һыбай сыҡҡанда” тигән шиғыры­на анализ яһап, билдәле тәнҡит­се Ким Әхмәтйәнов.

“Мин – ҡарағас,

Мин – шундай ҡарт ағас,

Үҙ йәшемде хатта

оноттом...”

– тип яҙғайны ул. Эйе, ысынлап та, ижад көмбәҙендә мәңге ҡоромаҫ ағас булып үҙенең исемен ташҡа яҙып ҡалдырған шәхес бит ул Әсхәл Әхмәт-Хужа.

“Мин – ҡарағас,

Мин – яралы ағас...”

Үҙенең әсәйле ғүмер өлөшөн дә, етемлек һурпаһын эскәндә үгәй инәһен дә яманламаҫ ине ул. Шағир ғүмеренең бер өлөшө Теләш ауылына бәйле. Йәмилә Вә­лиева тигән ҡатын, көн дә ауыл осон­дағы тау осона күтәре­леп, яу яланынан ирен көтә, әм­мә уға “ҡара ҡағыҙ” килә. Күрингә барғанда, ул буласаҡ шағирҙың атаһын осрата. Уртаҡ ҡайғы-хәсрәт уларҙы донъя йөгөн бергә тартырға мәжбүр итә. “Апайым миңә насар булманы...” – тип иҫкә алыр ине шағир. Теләш ауылы осондағы тау, һуғыш осорон хәтергә төшөрөп, “Йәмилә түбәһе” атамаһын ала.

Шағир әҫәрендә тормошонда булып үткән хәл-ваҡиғалар аша хәҡиҡәтте асып һала. Мәҫәлән: “Балта болғап килде яуыз заттар, ҡолатмаҫҡа мине, киҫмәккә” йәки “Ботағыма берәү яҡын дуҫын аҫып китте тиктән-тиктәҫ­кә” ти ул, “Күпте күрҙем, күп­те кисерҙем мин, ҡат-ҡат атты мине йәшен­дәр...” тип үҙенең ижадсы хәлен дә һиҙ­ҙертә.

Йәмле йәй башында Ташбулат ауылы китапханаһынан уның шиғырҙарына һалынған йырҙар­ҙы табып, “Әсхәл Әхмәт-Хужа ижадында йырҙар” тигән мәҡәлә яҙҙым, ул “Йәшлек” гәзитендә ба­ҫылып сыҡты. Мәҡәлә баҫыл­ған мәлдә көслө дауыллы ямғыр өс көн буйы ҡойҙо, ауылдарҙа ут һүнде. Баҡсала йөрөһәм, ша­ғир шылтырата: “Ҡайҙа йөрөй­һөң һин өс көн буйы? Мәҡәләне һин яҙҙың­мы? Үҙең яҙҙыңмы? Бер урында ғына (уҡып күрһәтә – авт.) яңылышыраҡ. Ну это ерунда. Ә былай ничего... Бара. Рәхмәт”, – тине, мине аптыратып.

Шиғырҙарында тыуған яғын ихлас яратып яҙған ижадсыға Мостай Кәрим, Рәшит Шәкүр, Ғилемдар Рамазанов, Рафаэль Сафин, Кәтибә Кинйәбулатова, Муса Ғәли, Ғәзим Шафиҡовтар ҡанат ҡуйғанда, ябай ғына ҡәләм тирбәтеүсе булһам да, шағир һынлы шағирҙың юбилейы алдынан кәйефен күтәрәйем әле, тинем һәм яңылышманым кеүек. Тормош юлдашы Лүзә ханым­дың: “Ағайың көндәр буйы мәҡә­ләңде ҡат-ҡат уҡыны...” – тигәнен ишеткәс тә йөрәгемә йылы йүгерҙе.

Әсхәл Әхмәт-Хужа Әбйәлил ­ра­йонының күп шағирының остазы ла ине. “Йәйғор” әҙәби ойош­маһы юҡҡа ғына уның исемен йөрөтмәй. Элекке “йәйғор”­ҙар уның ижад мәктәбен үткән, рәхмәт уҡый, һағынып иҫкә ала.

Шағир – ифрат бай күңелле, күп ҡырлы, тәрән фәлсәфәүи әҙип. “Күҙҙәремдән йәшем сыҡһа”, “Ҡайтһаңсы”, “Тынлыҡ”, “Хәнйәр менән йәҙрә” әҫәренә композитор Салауат Сәлмәнов романстар яҙған. Күп кенә әҫәр­ҙә­ренә йырҙар ижад ителгән, ә ябай, эскерһеҙ күңелендә кес­кәйҙәргә лә урын табылған. “Алфавитлы шиғырҙар”, “Хәреф­тәрҙе ҡа­батлайыҡ”, “Отҡор терпе” һәм баш­ҡалар К. Кинйәбула­тованың “Сабыйҙар кү­ңеленә юл” мәҡәләһендә: “...Бөгөнгө көндә күп белергә ынтылған кескәй дуҫта­ры­быҙҙы арбаған шағирҙарҙың береһе һәм иң егәрлеһе – ул Әсхәл Әх­мәт-Хужалыр, моғайын. Уның кескәй балалар өсөн яҙған хикмәтле һәм фәһемле шиғырҙары, әкиәттәре үҙҙәре айырым баһаға лайыҡ” тигәненә өҫтәп әйтер инем: яңы ғына мәк­тәп ишеген асып, “Әлиф­ба”ға баҡҡан бала хәрефтәр донъяһына күҙен асҡан­дыр. Бала уның әҫәрҙәрен яратып уҡымаһа, “Ҡалтай менән Балтай мәрә­кәләре” – 20000, “Толпарым” – 4000, “От­ҡор терпе” – 21000, “Балалар баҡсаһы” 11500 дана менән уҡыусыларға килеп ет­мәҫ ине. “Һәйбәт тауарға реклама кә­рәкмәй” тигәндәй, ҙур тираж менән нә­шер ителгән әҫәр­ҙәрен уҡып, бала үҙендә һәр төрлө һыҙаттар тәрбиәләгән­дер, теге йәки был сюжетҡа анализ яһағандыр, фекер туплаған­дыр, телмәрен үҫтер­гәндер.

Матбуғат, мәҙәниәт өлкә­һендәге ҡаҙа­ныштары, халыҡтар араһындағы дуҫлыҡ һәм татыу­лыҡты нығытыуға тос өлөш ин­дер­гәне өсөн Халыҡтар дуҫлығы ордены менән дә юҡҡа бүләк­ләнмәгән Әсхәл Әхмәт-Хужа. Кескәй дуҫтарыбыҙ өсөн әҫәр­ҙәре урыҫ, сыуаш, татар телдә­ренә лә тәржемә ителгән.

Муса Ғәли яҙғанса, “йырҙар игеп, тир­ҙәр түгеүе” шағирҙың та­лантына баһа ҡуйыуы, әй­теш­тәр, робағиҙар, парсалар ижад иткән яҡташыбыҙға һоҡланыуы тип ҡабул итергә кәрәк­тер. Тыуған районында уның иҫтә­леген тейешенсә баһалар­ҙа­рмы, белмәйем, үҙемә килгәндә, ша­ғи­рә булмаһам да, шағирҙың ижады, тормо­шо тураһында яҙырға батырсылыҡ иттем.

Бер “Ҡарағас” шиғырында автор ­үҙенең бар булмышын, үткән ғүмер ҡиссаһын һыйҙырған.

Мин – ҡарағас,

Мин – һаман йәш ағас,

Яҙҙар көлһә, йәнә йәшәрәм...

Әбйәлил районының Әсхәл Әхмәт-Хужа исемендәге “Йәйғор” әҙәби берек­мәһе, уның рухына арнап, мәктәптәрҙә, мәҙәни йорт­тарҙа әҫәрҙәрен яттан һөйләү­селәр араһында конкурс­тар, хәтер кисәләре үткәрҙе. “Әсхәл Әхмәт-Хужа башҡорт әҙәбиәтен­дә үҙен, ал-ял белмәй ихлас хеҙмәт итеп, янып-көйөп, ил, халыҡ, намыҫ, өмөт тигән изге төшөнсәләргә иман килтереп, раҫланы...” – тигәйне ­башҡорт әҙәбиәтенең бөйөк аҡһаҡалы Мостай Кәрим. Быйыл июндә бар ғүмерен ижадҡа арнаған, тынғыһыҙ йәмәғәт эшмәкәре, абруйлы вазифа­лар­ҙа эшлә­гән, әллә күпме премия­ларға, исем­дәргә лайыҡ булған, һәр йәһәт­тән өлгөлө һуғыш осоро балаһы – “Әбйәлил ҡарағасы”на 80 йәш тулыр ине.

Зөһрә БӘШӘРОВА

Әбйәлил районы.