Боронғолоҡто өйрәнәбеҙ

Өфөлә мәҙәниәт һәм сәнғәт өлкәһендә дөйөм милли әһәмиәттәге ижади проекттарға булышлыҡ итеү өсөн Рәсәй Федерацияһы Президенты грантына ярашлы тормошҡа ашырылған “Башҡорт халыҡ кейеме – фотоһүрәттәрҙә һәм реконструкцияларҙа” каталогы менән таныштырҙылар.

Был баҫмала Рәсәй Фәндәр академия­һы Өфө ғилми-тикшеренеү үҙәгенең Тарих, тел һәм әҙәбиәт институты фондынан һәм ғаилә архивтарынан фотоһүрәттәр, шулай уҡ “Тамға” халыҡ-ара башҡорт милли кейеме оҫталары конкурсы еңеүсе­ләре һәм призерҙарының эштәренән фотоколлекция тупланған (2020–2022 йылдар). Архив фотодокументтарын баҫты­рыу китаптың бәҫен күтәрә, сөнки элекке фотоһүрәттәр традицион кейем-һалым тикшеренеүҙәрендә һәм реконструкцияларында мөһим сығанаҡ булып тора.

– Был китап халҡыбыҙ, оҫталарыбыҙ өсөн бик әһәмиәтле булыр, тип уйлайбыҙ. Үҫеп килгән оҫталарыбыҙ өсөн өлгө булырҙай китапҡа этнографтарҙың 50 –80-се йылдарҙағы экспедиция фото­һүрәттәре ингән. Реконструкцияланған матур-матур биҙәүестәр, ювелир эштәре һәм тергеҙелгән милли кейемдәр ҙә бар. Оҫталарыбыҙҙың “Тамға” конкурсында ҡатнашҡан эштәре лә урын алған, – тип фекерҙәрен уртаҡлашты китап автор­ҙарының береһе Сәлимә Усманова.

Баҫманы әҙерләүҙә Башҡортостан­дың фән һәм мәҙәниәт хеҙмәткәрҙәре, биҙәү-ҡулланма сәнғәте оҫталары ҡатнашҡан.

– Каталогта архивтарҙан 130-ға яҡын ҡара-аҡ төҫтәге фотоһүрәт һәм башҡорт милли кейеме оҫталарының “Тамға” конкурсына тәҡдим ителгән иң яҡшы эштә­ренән 200-ҙән ашыу төҫлө фотоһүрәт тәҡдим ителгән. Шулай итеп, беҙ әҙер­ләгән альбом-каталог башҡорт кейеменең байлығын һәм төрлөлөгөн, уның традицияларын асып бирәсәк. Иллюстрация­ларҙан тыш, унда башҡорт милли кейемен өйрәнеү тарихы, ир-егет, ҡатын-ҡыҙ һәм балалар кейеме үҙенсәлектәре хаҡында мәҡәләләр ҙә бар, – тине каталогты төҙөүселәр.

БР мәҙәниәт министрының беренсе урынбаҫары Наталья Лапшина каталог төҙөү буйынса башҡарылған эштең мөһимлеген билдәләне:

– Тарихи мираҫты һаҡларға ярҙам иткән эҙәрмәндәргә, тарихсыларға ҙур рәхмәт. Баҫма киң аудиторияға иҫәп­лән­гән һәм ғалим-этнографтарға ғына түгел, башҡорт костюмы оҫталарына, дизайнер­ҙарға, башҡорт халҡының тарихы һәм мәҙәниәте менән ҡыҙыҡһыныусыларҙың барыһына ла ҡыҙыҡлы буласаҡ.

– Был – этнография тарихында башҡорт милли кейеме тураһында тәүге альбом. Унда академия институт­тарының архив эштәре, ғаилә фотоһүрәттәре ингән. Күп оҫталар өләсәйҙәренең фотоларын тәҡдим итте, беҙ уларҙың сифатын тергеҙҙек. Китаптың өсөнсө өлөшөндә  – “Тамға” конкурсы еңеүселәре. “Башҡорт халыҡ кейеме фотоһүрәттәрҙә һәм реконструкцияларҙа” каталогы – милли башҡорт кейеме менән ҡыҙыҡһыныу­сылар өсөн яҡшы өҫтәл китабы ул, – тип һөйләне Республика халыҡ ижады үҙәгенең генераль директоры урынбаҫары Нәфисә Тулыбаева.

Каталог менән таныштырыу кисәһе III “Тамға” халыҡ-ара башҡорт милли кейеме оҫталары конкурсының иң яҡшы эштәр күргәҙмәһен асыуға ярашлы ойошторолдо. Башҡортостандың Милли музейында иһә проект лауреаттарының оҫталыҡ дәрестәре үткәрелде. Тамбурлы сигеү һәм янсыҡ әҙерләү; башҡорт күкрәк биҙәүестәре: һаҡал, селтәр, яға, муйынса, иҙеү, алмиҙеү; традицион башҡорт өҫкө ҡыҫҡа, билле кейеме – камзул, көмбәҙ, ирҙәр кәпәсе буйынса дәрестәр бирелде. Дәрестәрҙе башҡорт милли кейеме оҫталарының “Тамға” халыҡ-ара конкурсы лауреаттары Әлфиә Әхтәриева, Гөлнара Вәхитова, Айгөл Вәлиева, Динара Ғарифуллина, Рөстәм Дәүләтов, Юлай Ғә­лиуллин һәм Гөлсөм Хөсәйенова үткәрҙе.

Ҡасандыр “Селтәр” студияһын асып, милли кейемдәр, йолалар тергеҙеү эшен йәнләндереп ебәргән Республика халыҡ ижады үҙәгенең фольклор буйынса баш белгесе Гөлгөнә Баймырҙина тәьҫорат­тарын уртаҡлашты:

– Башҡортостанда, баш ҡалабыҙҙа милли кейемде тергеҙеү эше менән шөғөлләнгән студиялар, клубтар юҡ ине. Шуның өсөн халыҡ ижадын, кәсептәрен үҙ иткән апайҙарҙы йыйҙым. Декретта ултырған йәш әсәләр ҙә килде. Халыҡ йырҙарын, йолаларын  өйрәнделәр. Беренсе тапҡыр килгәндә, бөтөнләй энә тотмаған кешеләр ҙә бар ине. Шулай итеп, туған телде лә өйрәнделәр. Йыйылыу өсөн даими урын булманы. Альбина Хашим ҡыҙы Исхаҡованың кейәүе – рәссам Вәсил Ханнановтың галереяһында аҙнаһына бер тапҡыр йыйыла башланыҡ. Шул ваҡытта һәр береһенә маҡсат ҡуйҙым – төбәгегеҙҙә быуындан-быуынға тапшырылып килгән, үҙҙәренең генә ғаи­ләһенә хас кейемдәрҙе яңынан тергеҙеп кейеп алырға ҡуштым. Шунан эш баш­ланыҡ, артабан стилләштереүгә тотондоҡ. Беренсе күргәҙмәне лә ойошторҙоҡ.

Үҙем дә алмиҙеү эшләнем һәм уны Бөтә донъя күсмәндәр уйынына кейеп барҙым. Шунда ул бөтәһенә лә оҡшаны, сөнки традицион формаһын, биҙәлешен дә һаҡлап эшләнелгәйне. Артабан был эш популяр булып китте. Йәштәр ара­һында, мәктәптәрҙә, фольклор коллективтарында ҡыҙыҡһыныу тағы ла артты. Оҫталыҡ дәрестәре үтте. Башҡорттар йәшәгән төрлө төбәктәрҙә йөрөнөм. Силәбе, Ҡурған, Ырымбур, Һамар, Һарытау, Мәскәү тарафтарында милли кейемдәрҙе, фольклор өлгөләрен тергеҙеү менән шөғөлләндек. Аллаға шөкөр, бөгөн ҡыуанып әйтә алам, хәҙер үҙебеҙҙең милли кейемдә йөрөгән йәштәр ҙә, ололар ҙа күп.

Башҡорт милли кейеменә һөйөү, һаҡсыл ҡараш нығынды. Һәр бер тыуған ҡыҙ балаға милли күкрәк биҙәүесе бүләк итеү йолаға әйләнде. Элек тә беҙҙең халыҡта ҡыҙ балаға тәңкә, ир баланың түбәтәйенә тәңкә тағыу йолаһы булған. Уларҙы ла кейемдәр аша ҡайтарҙыҡ. Фольклор фестивалдәрен ойошторғанда һәр ҡатнашыусыға шарт ҡуйҙым: әгәр һеҙ фольклор коллективы икән, иң тәүҙә үҙегеҙҙең төбәккә хас кейемде тергеҙеп кейергә тейешһегеҙ, Йола күрһәтәһегеҙ икән, кейемдәрегеҙ боронғоса булһын. Ошо рәүешле кейемдәр ҙә, йолалар ҙа тергеҙелде. Ҡырғыҙстанға уҡ атырға барғанда ҡырғыҙҙар Күсмәндәр уйынында милли кейемдә йөрөй ине. Ни өсөн башҡорттарҙа ла шулай түгел икән, тигән сәм менән ҡайттыҡ. Шунан башланды беҙҙең кейемдәрҙе тергеҙеү ғәмәле. 10 йыл элек “Селтәр” студияһын төҙөнөм, 2016 йылдан милли кейемдәрҙе тергеҙеү эшенә ныҡлап тотондоҡ. Нимә эшләһәң дә, үҙең өлгө булып торорға тейешһең, шуға күрә һәр ғәмәлде үҙемдән башлайым: шул уҡ уҡ атыуҙы ла, бөркөт сөйөүҙе лә, кейем тегеүҙе лә. Тамырын белмә­гәндең киләсәге юҡ. Шуның өсөн тарихын белгән йәштәр Башҡортостаныбыҙҙы данлар тигән теләктә ҡалам.

Башҡорт милли кейеменең киләсәге бар, тип ҙур ышаныс менән әйтергә була. Был эш менән шөғөлләнгән кешеләргә уңыштар теләйек.

Рүзилә ИҪӘНБАЕВА