Бөтә юлдар Өфөгә илтә

М. Ғафури исемендәге Башҡорт дәүләт академия драма театрында 300 делегат ике сәғәттән ашыу Өфө ҡалаһы башҡорттары йәшәйешенә ҡағылышлы мәсьәләләр хаҡында фекер алышты. Улар күтәреп сыҡҡан һорау-тәҡдимдәр бар халҡыбыҙға ҡағыла ине.

“Беҙ бик күп!”

Мәктәп уҡыусылары шиғыр һөйләй. Рәми Ғарипов, Зәйнәб Биишева, Рауил Бикбаевтың “Халҡым! Телем! Илем!” тип өҙөлөп, әсенеп яҙған шиғыр юлдары... Президиум һәм тамаша залы тулып ултырған йыйында ҡатнашыусыларҙы ла ошо өс төшөнсәнең яҙмышы өсөн борсолоу бер ҡорға туплаған. Борсолоу, һүҙ һөйләү – бер. Быларҙы тәү сиратта эш менән аҡлау мөһим.

Ҡоролтайҙың рәсми өлөшөндә барыһын да Башҡортостан Баш­лығы вазифаһын ваҡытлыса баш­ҡарыусы Радий Хәбиров исе­менән Башҡортостан Хөкү­мәте Премьер-министры урынбаҫары Илшат Тажетдинов сәләмләне һәм бындай сараның респуб­ликаның 100 йыллығына тура килеүенең ҙур мәғәнәгә эйә булыуы хаҡында һөйләп үтте.

Бөтә донъя башҡорттары ҡоролтайы (конгресы) Башҡарма комитеты рәйесе Данир Ғәйнул­лин үҙенең сығышында хатта ошо театр бинаһы аҫтында ла ата-бабаларыбыҙҙың һөйәктәре ятыуын, бөгөнгө сараның баһалап бөткөһөҙ әһәмиәтле тарихи ваҡиға икәнен билдәләне.

“Беҙ бик күп! Киләсәктә беҙҙе ҙур эштәр көтә, алда ҙур маҡсат­тар тора. Республикабыҙҙа яңы етәкселек, яңы алымдар”, – тине ул.

Өфө ҡалаһында тәүге тапҡыр Ҡоролтай булдырылыуын, был сараның тарихи әһәмиәтен Дәү­ләт Йыйылышы – Ҡоролтай депутаты Эльвира Айытҡолова ла билдәләп үтте. Ул үҙ сығышында һуңғы йылдарҙа көнүҙәк булып торған тел мәсьәләһенә лә иғтибар бүлде, ҡыҙғанысҡа ҡаршы, ҡайһы бер ата-әсәләрҙең үҙ балаларына туған телде өйрәтергә теләмәүе, ҡала шарттарында телде һаҡлап ҡалыу мөһимлеге хаҡында һөйләне.

“Башҡортта башҡортлоҡто уятыу мөһим”

Көн тәртибе буйынса артабан ҡала шарттарында башҡорт мөхитен, милли һәм рухи күсәгилешлекте тәьмин итеү, туған телде, мәҙәниәтте һаҡлау, йәш быуында илһөйәрлек, телһөйәрлек, белемгә ынтылыш тәрбиәләү хаҡында фекер алышыу ҡаралғайны.

– Бындағы ҡатнашыусы­лар­ҙың күбеһенең балалары үҙҙәрен Өфө башҡорттары тип әйтә ала. Улар туған телдә һөйләшә. Беҙ баш ҡалаға килгән йылдарҙа бөтөнләй икенсе төрлө ине. Ул осорҙа тыуған башҡорттар туған телһеҙ ҡалыуға дусар ителгәйне. Был хәл беҙгә генә түгел, совет осорондағы бар милләттәргә лә ҡағыла.

Ҡайһы берәүҙәрҙең, ҡала шарт­тарында туған телдәр кәрәк­мәй, улар бөтөп бара тигәне ме­нән һис килешеп булмай. Кире­һенсә, беҙ яңырыу кисерәбеҙ, үҙ тамырҙарыбыҙға ҡайтабыҙ. Һуңғы 30 йылда Өфөлә күпләп башҡорт мәктәптәре асылды, уларға бөгөн ихтыяж тағы ла ҙурыраҡ. Мәҙәни ихтыяжды ҡандырған театрҙарыбыҙ бар. Өфө ҡалаһындағы милләттәш­тәребеҙҙең рухи ихтыяжына яуап биргән бик күп башҡорт баҫма­лары эшләп килә, – тине үҙ сығышында билдәле йәмәғәт эшмәкәре, “Киске Өфө” гәзитенең баш мөхәррире Гөлфиә Янбаева. Ул шулай уҡ үҙенең телмәрендә, ни өсөн туған телдә үткән саралар ваҡытында залда күп урын­дар буш ҡала, туған телдә баҫылған гәзит-журналдарға яҙылғандар­ҙың һаны аҙ, тигән һорауҙарға ла яуап эҙләне. Гөлфиә Гәрәй ҡыҙының фекерен­сә, барыһына ла беҙҙең халыҡ­тың бита­раф­лығы, вайымһыҙ­лығы ғәйепле. Был хаҡ һүҙҙәр өҫтөндә уйла­нырлыҡ урын бар.

Тарихсы, тележурналист Салауат Хәмиҙуллин сығышын Өфө II ҡаласығына арнаны.

– Өфө II ҡаласығы – Урал һәм Волга буйы өлкәһенең быуаттар буйына торған эре административ һәм сауҙа үҙәктәренең береһе. Был борон-борондан Көньяҡ Уралдың цивилизациялы донъяның бер өлөшө булғанын иҫбатлай, – тине ул.

Салауат Ишмөхәмәт улы шулай уҡ XII быуатта ғәрәп географы Әл-Иҙриси үҙенең төҙөгән картаһында биш башҡорт ҡалаһын билдәләгәне, шуларҙың береһенең хәҙерге Өфө урынында ултырыуы хаҡында ла бәйән итте. Был, һис шикһеҙ, уның элек-электән тап башҡорт ҡалаһы булыуына дәлил.

Өфө ҡалаһы башҡорттары йәшәйеше хаҡында һүҙ йөрөт­кәндә, иң мөһим мәсьәләләрҙең береһе – мәғариф. М. Кәрим исемендәге 158-се ҡала башҡорт гимназияһы директоры Гөлназ Әхмәҙиева фекеренсә, милли мәғарифты бөгөн юғары, башҡа өлкә­ләр менән конкурент булыр­лыҡ кимәлгә күтәреү мөһим. Бының өсөн ул ата-әсәләр талаптарына яуап бирергә, юғары уҡыу йорттары менән даими рәүештә хеҙмәттәшлек итергә тейеш. Гөлназ Ғафир ҡыҙы күтәреп сыҡҡан сираттағы мәсьәлә – баш ҡалабыҙҙа милли мәктәптәр етмәүе. Әлеге ваҡытта эшләп килгән һигеҙ милли белем усағы ғына аҙ, уларҙың кәм тигәндә ун бишкә тиклем артыуы зарур. Ошо урында сығыш яһаусыны күп делегаттар хупланы, президиумдан да “Октябрь проспекты буйлап 15 километр арауығында бер башҡорт мәктәбе юҡ” тигән фекер ишетелде.

Гөлназ Ғафир ҡыҙының уҡы­тыусыларға илдең, респуб­лика­ның халыҡ уҡытыусыһы тигән маҡтаулы исем бирергә, уларҙың һөнәри байрамдарында ҡала урамдарында урынлашҡан бан­нер­ҙарҙа фотоһүрәттәрен ҡуйыр­ға тигән тәҡдимдәре залдағылар тарафынан алҡыштарға күмелде.

Бер олоно, бер кесене тыңла, тиҙәр. Ҡоролтай делегаттары Фатима Мостафина исемендәге 20-се Өфө ҡала башҡорт гимна­зияһы уҡыусыһы Илхан Әхмәтйә­новтың һүҙҙәрен айырыуса ҙур иғтибар менән тыңланы. Үҫмер егет уҡыу йортонда “Осҡон” балалар ойош­маһының әүҙем эшләп килеүен, ғаиләлә тик башҡортса арала­шыу­ҙарын, Башҡорт дәүләт академия драма театрында ҡуйыл­ған ҡайһы бер спектаклдәрҙә уйнауын бәйән итеп киткәс, әлеге көндә күптәрҙе борсоған мәсьә­ләгә лә туҡталды, “тиҫтерҙә­ремдең күбеһе башҡорт телен дәрестәрҙә генә иҫенә төшөрә” тигән һүҙҙәре хәтерҙә айырыуса уйылып ҡалды...

Режиссер, “Йөрәк һүҙе” проекты авторы Наилә Сәфәрғолова трибунанан башҡорт мәҙәниәте буйынса быға тиклем күҙ йомоп килгән байтаҡ мәсьәләләрҙе яңғыратты:

– Һәр башҡортта башҡорт­лоҡто уятыу – мөһимдәрҙән-мөһим мәсьә­лә. Баш ҡалабыҙҙа уҙғарыл­ған ҡайһы бер тамаша­ларҙа милли рух юҡ кимәлендә. Мәҙәни саралар исем өсөн генә үткәрелергә тейеш түгел. Туған телебеҙ мәсь­ә­ләһе ҡәтғи торған мәлдәрҙә мә­ҙәниәт хеҙмәткәрҙәре окоптар­ҙа боҫоп ятмаймы икән?.. Тел бөтһә, милли театрҙар ҙа бөтәсәк бит.

Наилә Әбделхәй ҡыҙы үҙ тәҡ­димдәре менән дә уртаҡлашты. Мәҫәлән, Өфөлә ҡурай паркы булдырыу хаҡында. “Респуб­ликабыҙҙы, Өфөнө ҡарарға килгән туристар өсөн унда көн һайын ҡурай моңо яңғырап торһон”, – тине ул.

Эшҡыуар, Бөтә донъя баш­ҡорт­тары ҡоролтайының ТОС, ер мөнәсәбәттәре, хоҡуҡ, эшҡы­уарлыҡ һәм туризм буйынса комиссия рәйесе Иршат Аҫылғужин тарафынан төплө көнүҙәк фекер­ҙәр яңғыраны. Хәҙерге башҡорт йәштәрен эшҡыуарлыҡҡа күпләп ылыҡ­тырыу мөһим, ошо юҫыҡта эш күптән башланған. Мәҫәлән, тиҙҙән “Бизнес Ҡоролтай” тигән форум үтәсәк.

– Башҡорт халҡын үҫтереү буйынса стратегия кеүек, тәғәйен Өфө ҡалаһына ла ҡағылышлы маҡсаттар булырға тейеш. Ул Баш­ҡортостандың ғына түгел, бөтә башҡорттарҙың баш ҡалаһы түгелме ни?! – тине Иршат Мө­хәррәм улы һәм күптәрҙе борсо­ған, күптән хәл итеүҙе талап иткән мәсьәләгә күсте: Өфөлә үҙе­беҙҙең йәштәр эшҡыуарлыҡтың бөтә тармаҡтарында ла әүҙем эшләргә тейеш. Миҫал йәки өлгө артынан алыҫ китергә түгел: күрше Ҡазан күптән был йәһәттән сәскә ата.

– Өфөнө төрлө супермаркет кеүек сауҙа нөктәләре баҫып алған. Халыҡ республи­кабыҙҙың үҙендә етештерелгән ризыҡты ҡулланһын, һатыуға сығарһын, милли ризыҡтарыбыҙ булған ресторандарыбыҙ барлыҡҡа килһен ине. Салауат Юлаев майҙанындағы тирмәләрҙе генә алайыҡ. Уларҙа башҡортса бер ауыҙ һүҙ белмәгән башҡа милләт вәкилдәре эшләй, үҙебеҙҙән бер кем дә юҡ. Салауат рухынан көлөү түгелме был? Үҙебеҙҙең эшҡыуарҙар барлыҡҡа килһен өсөн йәштәргә дәүләт, хөкүмәт тарафынан ярҙам кәрәк, – тине Иршат Аҫылғужин, әсенеп.

Халыҡ тәҡдимдәр индерҙе

Фекер алышыу тамамланғас, Өфө башҡорттары ҡоролта­йының резолюцияһы ҡабул ителде. Унда баш ҡала хакимиә­тенең “Башҡортостан Республикаһы халыҡтары телдәре тураһын­да”ғы законды тормошҡа ашырыу буйынса комиссияһы эшен әүҙем­ләштерергә, халҡыбыҙҙың рухын, телен, мәҙәни үҙаңын һаҡлау буйынса саралар үткәргәндә дәүләт телдәрен берҙәй ҡулланыу кәрәк­леген талап итергә, балаларҙы, йәштәрҙе маҡсатлы йәшәргә, республика яҙмышы өсөн яуаплы­лыҡты үҙ иңенә алырға өйрә­тер­гә, уларҙың кәрәкле һөнәрҙәр һайлауына өлгәшергә, туған баш­ҡорт телен өйрәнеүгә ҡыҙыҡһы­ныу тыуҙырыу өсөн төрлө тематик кисәләр, форумдар үткәрергә, мәктәпкәсә йәштәге учреждение­ларҙа мөмкин тиклем күберәк башҡорт төркөмдәре асыуҙы талап итеп, уларға башҡорт балаларын йәлеп итеү өсөн ата-әсә­ләр менән аңлатыу эше алып барырға, Өфө II ҡаласығын Өфө ҡәлғәһенә тиклемге тарих була­раҡ танырға һәм баш ҡаланың 1500 йыллығын үткәреүгә әҙер­лекте башларға, йыл да Өфө көнөн байрам иткәндә “Урал батыр”эпосы геройҙары ҡатнаш­лығындағы театрлаштырылған тамаша, башҡорт милли кейеме парады уҙғарырға, Өфөләге туған телен белмәгән милләттәштәр өсөн башҡорт теле курстары ойошторорға, баш ҡалала йәшәгән башҡорт ғаиләләрен милли матбуғатҡа яҡынайтырға тигән тәҡдимдәр ҙә индерелде.

Йыйын барышында делегаттар тарафынан ҡабул ителгән резолюцияға тағы Өфө II ҡала­сығына Мәскәүҙә һаҡланған үҙ экспонаттарыбыҙҙы кире ҡай­тарыу, тик башҡортса йәнһүрәт­тәр һәм балалар өсөн тапшы­рыуҙар күрһәткән телеканал асыу, Өфө янындағы Нуғай ауылында башҡорт кластары булдырыу кеүек тәҡдимдәр ҙә өҫтәлде.

Өфө башҡорттары ҡоролта­йының тағы ла бер мөһим эше башҡарма комитетҡа ағзалар һайлау ине. 43 кешенән торған комитетҡа урындағы ҡоролтай рә­йестәре, әҙәбиәт, мәҙәниәт, мәға­риф өлкәһендәге күренекле эшмәкәрҙәр тупланды, рәйес вазифаһы Гөлфиә Янбаеваға йөкмәтелде.

Республикабыҙға 100 йыл тулғанда ошондай тарихи ваҡи­ғалар көткән өмөт-ышаныстарҙы аҡлаһын, Өфөнөң ҡала башҡорт­тарына ғына түгел, ә донъяның төрлө тарафтарына һибелгән милләттәштәребеҙ өсөн дә рухи бишек булып тороуын хәтерҙән сығармаһаҡ ине.

Өфө ҡалаһы.