Шаҡман рухы – беҙҙең йөрәктә!

Ырыуҙаштар нәҫел ептәрен барлай.

Белорет районының Ҡаһарман ауылында халҡыбыҙҙың бөйөк шәхестәренең береһе Тамъян ырыуы башлығы кенәз Шәғәле Шаҡмандың тыуыуына 500 йыл тулыуға, Башҡортостан Республикаһының 100 йыллыҡ юбилейына, республикалағы Театр йылына арналған “Шаҡман рухы беҙҙең йөрәктә!” тип аталған оло йыйын булды. Байрам көткәндән дә киңерәк ҡолас алды, сөнки унда Мәскәү, Санкт-Петербург ҡалаларынан да ырыуҙаштар килгәйне, шулай уҡ Әбйәлил, Мәләүез, Көйөргәҙе, Миәкә райондарынан Шәғәле Шаҡман нәҫелен дауам иткән ырыуҙаштар йыйылды.

Ул туплау көсөнә эйә

Ҡаһармандар ҡунаҡтарҙы йыр-бейеү менән матур итеп ҡар­шылағас, бөтәһе лә ауыл зыяратына юлланды. Унда был юлы ҡунаҡтарҙы ауыл халҡы оҫталары, эшҡыуарҙар ярҙамы менән үҙгәртеп ҡоролған тархандың мәңгелек йорто һәм эшҡыуар Данис Йыһаншин, ра­йондың Үҙәкләштерелгән китап­ханаһы ярҙамында ҡуйылған мәғ­лүмәт стенды ҡаршыланы.

Тархан Шәғәле Шаҡман ҡәбе­ре янында аят уҡып, уға сәскә һалғандан һуң, халыҡ төп сара уҙасаҡ Йылы шишмә аҡланына юлланды.

Йыйын уҙған урында Белорет райо­нынан – Ҡаһарман, Әзекәй, Сермән, Шығай, Әбйәлил районынан – Амангилде, Буранғол (икеһе бергә), Юлдаш, Миәкәнең Тамъян-Таймаҫ ауылдары тирмәләр ҡорған. Тирмәләрҙә Шәғәле Шаҡман быуындарының шәжәрә ағастары ҡуйылған. Ҡунаҡҡа килеп, ҙур һәм бай йөкмәткеле тирмәләр ҡорған ырыуҙаштарға “Афарин!” тип әйтергә генә ҡала. Мәҫәлән, Юлдаштан сараға 90-ға яҡын кеше килгән, үҙҙәре белдереүенсә, ауылдарында бер нисә кеше генә йорт-ҡураға күҙ-ҡолаҡ булып тороп ҡалған. Ошонан сығып ҡына Шәғәле Шаҡмандың әле лә туплау көсөнә эйә булыуын күрергә була.

– Был байрамды көтөп алдыҡ. Байрам ғына түгел был, ә мөһим тарихи ваҡиға. Һуңғы ваҡытта тарихи шәхес­тә­ребеҙҙе тергеҙеүгә иғтибар ҙур. Әле Тамъян ырыуының шәжәрәһен теүәл­ләү өҫтөндә әүҙем эшләүҙе дауам итә­беҙ. Саҡмағош, Шаран, Йәрмәкәй райондары, Силәбе өлкәһендәге тамъяндар менән аралашабыҙ. Шулай уҡ 18 тармаҡты ҡушҡанбыҙ. Әйтеүҙә­ренсә, Шәғәле Шаҡмандың ун ике улы булған. Свердловск өлкәһендәге манси халыҡтары араһында үҙҙәрен Бәхтийәр тоҡомдары тип йөрөткән­дәр бар, – тине Әбйәлил райынының Тамъян ырыуы баш­ҡорттары ойош­маһы башлығы Хәҙис Ниғмәтуллин.

Миәкәнең Тамъян-Таймаҫ ауылынан килеп тирмә ҡорған ырыу­ҙаштар үҙҙәренең бай рухлы, көслө тамырлы булыуын, тарихын онотмауы, ғорурланып йәшәүен са­ғылдырҙы.

– 1994 йылдан бирле шәжәрә өҫтөндә эшләйбеҙ. Уҡыусылар менән берлектә тарихи материалдар буйынса Тамъян ырыуының өс шәжәрәһен төҙөнөк. Беҙҙең хеҙмәт республика конкурсында өсөнсө урынға лайыҡ булды. Тамъяндарҙың шәжәрәһе Ҡолтай-Ҡаран ауылында Әсфәндиәр Сәғәҙей улы Йәнешевтә һаҡланған. Ул ике һарыҡ тиреһенә ғәрәпсә яҙылған. 1956 йылда Таһир Бейешев етәкселегендә Дим буйлап йөрөгән экспедицияға биреп ебәргән. Хәҙер ул Башҡортостандың Тарих, тел һәм әҙәбиәт интитутында һаҡлана. Раил Кузеевтың “Башҡорт шәжәрәләре” китабында ла яҙылған. Был шәжәрә буйынса Тамъян-Таймаҫ ауылында 16-17-се быуын дауам итә. 1980 йылда Өфөнөң миллионынсы гражданы булып Шәғәле Шаҡмандың нәҫеле Салауат Ринат улы Баҙаров тыуҙы, – тине хаҡлы ялдағы тарих уҡытыусыһы Салауат Вәлиуллин.

Телен онотмаған халыҡтың киләсәге бар

Сараның рәсми өлөшө театрлаш­тырылған тамаша күрһәтеүҙән башланды. Сәхнәлә Иван Грозный, Аҡһа­ҡал, ырыу башлыҡтары сығышы быуаттар төпкөлөндә уҙған ваҡиғаларҙы сағылдырҙы. Артабан йыйында ҡатнашыусыларҙы Башҡортостан Дәүләт Йыйылышы – Ҡоролтай депутаттары Зәки Әлибаев һәм Айнур Бейембәтов, Башҡортостандың мәҙә­ниәт министры урынбаҫары Ранис Алтынбаев, Бөтә донъя башҡорттары ҡоролтайы Башҡарма комитеты ағзаһы Данир Ғәйнуллин, Әбйәлил район советы рәйесе Ишморат Әминев, район хакимиәте башлығы урынбаҫары Раян Фәттәхов, Миәкә районы хакимиәтенең мәҙәниәт бүлеге етәксеһе Хәлил Мәхийәнов, Көйөргәҙе районының Илкәнәй ауылы хакимиәте башлығы Тимур Иҙрисов, Мәләүез районы Арыҫлан ауыл хакимиәте башлығы Айрат Шәйәхмәтов, Белорет район советы рәйесе Дилә Хәмзина һәм Белорет районы хакимиәте башлығы Владислав Миронов тәбрикләне.

Сара барышында етештереү, мәға­риф, һаулыҡ һаҡлау, төҙөлөш, спорт һәм башҡа өлкәләрҙә ҡа­ҙаныштарға өлгәшкән хеҙмәт ал­дынғыларына, сараны ойоштороуға тос өлөш индергән ҡаһармандарға һәм райондаштарға маҡтау, рәхмәт ҡағыҙҙары тапшырылды. Шул иҫәптән ауылыбыҙҙың аҡһа­ҡалдары Башҡортостандың мәға­риф ал­дынғыһы Ҡасим Нафиҡов, хеҙ­мәт ветераны, Корея һуғышы вете­раны Сәләхетдин Ғәзизов Башҡорт­остан Республикаһы ойошторо­лоуҙың 100 йыллығына арналған юбилей миҙалдары менән бүләк­ләнде. Шығай күп тармаҡлы ауыл клубы мөдире Сәғирә Шәрәфет­динова – Башҡортостан Мәҙәниәт министр­лығының Почет грамота­һына, ра­йондың мәҙәниәт идара­лығы методисы Алһыу Өмөт­баева, Ҡаһарман мәҙәниәт йорто директоры Хәлит Нафиҡов, Ҡаһарман ауылы старостаһы, китапханасы Эльзира Ғәлина, райондың мәҙәни сараларында әүҙем ҡатнашҡан эшҡы­уар Самат Мусин һәм 14-се гимназия­ның физкультура уҡытыу­сыһы Рөстәм Низамов ошо уҡ министр­лыҡтың Рәхмәт хаттарына лайыҡ булды.

Йыйын төрлө сараларға бай ине. Байрамда балалар ҙа, йәштәр ҙә иғтибарҙан ситтә ҡалманы. Бала-саға халҡыбыҙҙың милли уйындарында ҡатнашты, шулай уҡ төрлө аттракцион­дарҙа ял итте. Йәштәр волейбол уйнаны һәм башҡа төрлө спорт уйындарында көс һынашты. Ир-егеттәр “Тамъян батыры”, “Гер ырғытыу” һәм “Шә­кирйән ташы” ке­үек милли бәйгеләрҙә ярышты. Мәҫәлән, “Һөңгө ташлау” алышында иһә сәпкә иң оҫта тейҙергән мәргән егет Әбйәлилдән Таһир Бай­мөхәмәтов булып сыҡты. Атыш яратыусылар өсөн аҡланда “Тамъян мәргән уҡсыһы” бәйгеһе ойошторолдо. Унда иң мәргәне Белореттан Нури­ман Хәйруллин булды. Ул мөмкин булған 25 мәрәйҙең 19-ын яулауға өлгәште. Әйткәндәй, ҡыҙҙар ҙа уҡтан бик теләп атты һәм егеттәр араһында һынатманы.

“Тамъян һылыуы” конкурсында 16 йәш­тән 25 йәшкә тиклемге Ҡа­һарман, Шығай, Ҡоҙғон-Әхмәр, Аҙналы, Сермән, Үткәл һәм Миәкә, Әбйәлил районы ауылдарынан һигеҙ ҡыҙ ҡат­нашты, “Тамашасы һөйөүе”, “Тамъян һылыуы” исемдәренә һәм еңеүсе тажына Шығайҙан Айһылыу Хәй­руллина лайыҡ булды.

“Тамъян көрәш”ендә ике төрлө – 80 килограмға тиклем һәм 80 килограмдан артыҡ ауыр­лыҡтағы ир-аттар үҙ та­һыллыҡтарын һынаны. Милли көрәштә Белорет, Әбйәлил, Мәләүез һәм Миәкә райондары батырҙары араһынан Миәкәнән Айгиз Зәй­нетдиновты еңеүселәр табылманы. Әлбиттә, республика, ил халыҡ-ара бәйгеләрҙә еңеү яулаған һәм спорт мастеры исемен йөрөткән егеткә сираттағы һарыҡты алып ҡайтыу ҡыйынлыҡ тыуҙырманы. Шулай уҡ 80 килограмға тиклемге ауыр­лыҡтағы көрәшселәр араһында ла беренсе урынды Миәкә районынан Ринат Хәбибуллин яуланы. Ул да Баш­ҡортостан буйынса ошо спорт төрөндә беренсе урынды алған көрәшселәрҙең береһе.

Дауыт Юлтый исемендәге башҡорт китапханаһы, билдәле ҡумыҙсы Миңлеғәфүр Зәйнет­диновтың ғаиләһе, Зилә Лира ойошторған күргәҙмәләр ҙә сараның биҙәге булды. Билдәле йырсылар – әсәле-уллы Зилә менән Ян Лираларҙың йырҙарын халыҡ яратып тыңланы. Район хакимиәтенең мәҙә­ниәт идаралығы ойошторған концерт көн буйы дауам итте, һәм ул үҙенең бай йөкмәткеһе менән тамашасыны әсир итте.

Йомғаҡлап әйткәндә, Тамъян ырыуы вәкилдәренең “Шаҡман рухы – беҙҙең йөрәктә!” тип аталған оло йыйыны алдына ҡуйған маҡсатына өлгәште. Киләсәктә ырыуҙаш­тарыбыҙ нәҫел ептәрен барлауын дауам итер, шәжә­рәләрен төҙөп, башҡорттоң тарихын тергеҙеүгә үҙенең тос өлөшөн индерер тип ышанабыҙ. Тамырҙарын һәм телен онотмаған, ере булған халыҡтың ғына киләсәге бар, тиҙәр.

Зәки ӘЛИБАЕВ:

– Шәғәле Шаҡмандың исеме, башҡа шәхестәрҙән айырмалы, ниндәйҙер кимәлдә күләгәлә тора ине. Уның ҡәбере булыуы – иҫтәлекле мәл, сөнки ул күптән билдәле, Ҡаһарман ауылында ерләнгән. Шулай уҡ Тамъян ырыуы республиканың биш районында йәшәй. Бына был ырыу, беренсенән, берләштереүсе булһа, икенсенән, төрлө райондарҙан килеп, үҙенең мәҙәниәтен, шөғөлөн күрһәтеү, ниндәй­ҙер кимәлдә, халыҡтарҙы дуҫлаштыра. Миәкәнән килгән кө­рәшсе батыр бәйге­лә еңһә, башҡа төр мәҙәни-спорт сараларында бүтән район вәкилдәре алға сыҡты. Бында район-ара бәй­ләнеш­тәрҙе күҙ уңында тоторға була.

Өсөнсөнән, Шәғәле Шаҡмандың тарихы әле лә ныҡлап асылмаған. Шулай итеп, йәш быуында шәхескә ҡарата ҡыҙыҡһыныу, иғтибар тыуа, һөҙөмтәлә халыҡтың бөгөнгө XXI быуатта ла тарихҡа ҡыҙыҡһыныуы арта. Үҙ-ара бәйләнештәр төҙөргә, мәҫәлән, шул уҡ Рәсәй биләмәһендә башҡа милләттәр менән ара­лашырға өйрәтә, сөнки Рус дәүләтенә иң беренселәрҙән булып ҡушылырға аҙым яһаған тәүге дипломаттарҙың береһе ул Шәғәле Шаҡман. Ошо йәһәттән ҡарағанда ла беҙгә үҙ-ара аралашып, мәҙә­ниәттәрҙе уртаҡлашып йәшәргә кәрәктер.

Данир ҒӘЙНУЛЛИН:

– Ысын башҡорттар үҙенең ете быуын шәжәрәһен белергә тейеш. Төрлө райондарҙан йыйылған Шәғәле Шаҡман вариҫтары оло йыйынға үҙҙәренең нәҫел шәжә­рәләрен, халыҡ йолаларын, милли аш-һыуҙарын алып килгән. Быуаттар үтһә лә, үҙҙәренең туғанлыҡ хис­тәрен һаҡлап, быуындан быуынға еткереү – беҙҙең халыҡтың күркәм сифаты.