Һаман да Хоҙайбирҙин васыятын тормошҡа ашыра алмайбыҙ.
Һәр халыҡтың иң ҡәҙерле байлығы – уның Тыуған ере, туған теле. Башҡорт халҡының төйәге – Башҡортостан. Халҡыбыҙ ошо Башҡорт иле өсөн көрәшкән, ҡан ҡойған, киләсәген ҡайғыртҡан.
Халҡыбыҙҙың күбеһе ауыл ерендә йәшәй. Үҙегеҙ беләһегеҙ, унда эш юҡ, ир-егеттәребеҙ айҙар, йылдар буйы ҡайтмай, ғаиләләренән айырылып ситтә эшләй. Ошо сәбәптән күп кенә ғәиләләрҙә балалар атайһыҙ үҫә. Республикабыҙ ҡалаларында шөғөл табыуы бик ауыр.
Һуңғы тиҫтә йылда ҡайһы бер етәкселәр эргә-тирәһен туған-тыумасаһы, ҡоҙа-ҡоҙағыйҙары менән уратып алды. Шуға ла яңы төбәк Башлығы Радий Хәбировтың “район һәм ҡала етәкселәре ике мөҙҙәттән ашыу эшләргә тейеш түгел” тигән фекерен хуплайбыҙ.
Республикала дәүләт статусына эйә булыуға ҡарамаҫтан, башҡорт телен мәктәптәрҙә уҡытыуҙың ҡыҫҡартылыуы ла беҙҙе борсоуға һала. Алдыбыҙҙа ниндәй генә ауырлыҡтар булыуға ҡарамаҫтан, эшләргә лә эшләргә кәрәк беҙгә. Мөмкинлектәр бар, тик беҙгә берҙәм булыу мөһим. Аҙаҡ үкенерлек булмаһын. Бөтәһе лә үҙебеҙҙең ҡулда.
Башҡортостан Республикаһының автономия яулауына – 100 йыл. Ошо осорҙа халҡыбыҙ ниндәй генә үҙгәрештәр, ауырлыҡтар, шатлыҡтар, борсолоуҙар, тетрәнеүҙәр кисермәгән. Шулай булыуға ҡарамаҫтан, башҡорттар башҡа халыҡтар менән тиң һәм татыу йәшәүен дауам итә.
Әле беҙҙе милләтебеҙҙең һан яғынан кәмеү ихтималы борсой. Ҡатнаш никахтар арта, һәм уларҙа бик һирәктәр балаларын башҡорт тип яҙҙырта, егеттәребеҙ ауылда буйҙаҡ йөрөй, халҡыбыҙ көслө ассимиляцияға дусар.
Төньяҡ-көнсығыш, көнбайыш райондарҙа элек башҡорттар йәшәгән ауылдарҙағы халыҡ яҙмышы борсой, уларҙа йәшәгән башҡорттар бүтән милләткә күсеп бөтөп бара. Ысынбарлыҡта был яҡтарҙа башҡорттар күп йәшәгән, быны тарих биттәре лә иҫбатлай.
Беҙгә һәр ваҡыт “республикабыҙҙың төньяҡ-көнбайышында йәшәгән халыҡтың аралашыу теле – башҡорт теленең бер диалекты” тип әйтеп килделәр. Шулай булғас, ни өсөн ундағы башҡорттар диалектында гәзит-журналдар сығарылмай, мәктәптәрҙә туған тел уҡытылмай?
Был яҡтарҙа үҙҙәренең башҡортлоғонан баш тартмағандар күп. Шәжәрәләр төҙөп, күп кенә милләттәштәребеҙ үҙ тамырҙарын асыҡланы һәм тарихи асылына кире ҡайтты.
Республикабыҙҙың төньяҡ райондарындағы башҡорт тамырлы милләттәштәребеҙҙең оранын ишетмәйбеҙ йә ишетһәк тә, күрмәмешкә һалышабыҙ.
1920 йылдың 28 мартында Башҡортостан Ревкомы пленумы башҡорт һәм рус телдәрен дәүләт телдәре тип иғлан итә. 1921 йылдың 9 апрелендә Башҡорт әҙәби теленең нигеҙе итеп Ҡыуаҡан диалектын алалар. Башҡортостан автономияһы ойошторолған биләмәләрҙә, әлбиттә, ул һөйләштә аралашҡан башҡорттар күпселекте тәшкил итә, шуның өсөн дә был диалект башҡорт халҡының әҙәби теле итеп билдәләнә. Юрматы диалекты үҫешә алмай.
Оло Башҡортостан төҙөлгәндән һуң, Ҡыуаҡан диалекты аҙсылыҡта ҡала. Шулай булыуға ҡарамаҫтан, беҙҙең республика етәкселәре, интеллигенцияһы, ғалимдары әҙәби дәүләт телен яңынан ҡарау мәсьәләһенә иғтибар итмәй.
1950 йылда Башҡортостанда әҙәби тел мәсьәләһен йәнә күтәреп сығалар, тик был эш аҙағынаса еткерелмәй. 1925, 1937, 1978, 1993 йылдарҙа Башҡортостан Республикаһының Төп законы яңынан ҡарала һәм үҙгәрештәр индерелә. Тел мәсьәләһенә килгәндә, Башҡортостанда рус һәм башҡорт телдәре дәүләт телдәре булып һаҡлана. Тик әҙәби тел үҙгәрешһеҙ ҡала.
Ҡыуаҡан диалекты Оло Башҡортостанда башҡа диалектта һөйләшкән башҡорттарға үтеп инмәне, башҡорт диалекттарын берләштереү теленә әүерелә алманы. Тик эргә-тирәләге ауыл, райондарға ғына тәьҫир итә алды.
Диалект мәсьәләһе, халҡыбыҙҙы берләштерә алмағанын белә тороп, ниңә ошо көндәргә тиклем һуҙылды, ошо сәбәпле меңәрләгән милләттәшебеҙҙе юғалттыҡ...
Элекке Ҡыуаҡан диалекты ла бик күп үҙгәреш кисерә. Заманында, татар теленән алыҫыраҡ булһын тип, нисек теләнеләр – шулай үҙгәрттеләр. Күп һүҙҙәрҙе боҙоп, “башҡорт” телен барлыҡҡа килтерҙеләр. Сөләймән – Һөләймән, солдат – һалдат һәм башҡа һүҙҙәр. Күп кенә башҡорттарҙың телмәренә иғтибар иткәндә лә, уларҙың “-лар” менән һөйләшеүен ишетәбеҙ.
Төньяҡ-көнсығыш, көнбайыш башҡорттары, шулай уҡ Барҙа, Силәбе төбәктәрендә йәшәгән милләттәштәребеҙҙең күбеһе элекке ата-бабаларыбыҙҙың боронғо диалектында һөйләшә. Ни өсөн боронғо башҡорт теле тимен, сөнки архив документтарын асып ҡараһаң, унда Барҙа башҡорттары диалектына оҡшаш телдә яҙылған. Граждандар һуғышы осоронда сит илдәргә сығып ғүмер иткән милләттәштәребеҙ телмәренә иғтибар иткәндә лә, уларҙа төньяҡ башҡорттары диалектында һөйләшеү сағыла.
Яңыраҡ Башҡортостан юлдаш телевидениеһында Япониянан килгән яҡташтарыбыҙҙың осрашыуы күрһәтелде. Уларҙың аралашыу теленә иғтибар иткәнһегеҙҙер. Сит илдәрҙә йәшәгән милләттәштәребеҙҙә ысын башҡорт теле һаҡланып ҡалған. Уларҙың, сит тарафтарҙа йәшәп тә, ата-әсә телен һаҡлап ҡалыуы хайран ҡалдыра.
Әгәр ҙә һин башҡорт икәнһең, ниндәй генә диалектта һөйләшһәң дә, башҡорт булып ҡалырға тейешһең. Ҡыҙғанысҡа ҡаршы, тормошта улай түгел шул. “С”, “ч” өндәре һөйләштә йыш осраһа, ул башҡорт түгел тип иҫәпләйбеҙ.
Башҡортостандың төньяғында йәшәгән башҡорттарға иғтибар етмәй. Бындай мөнәсәбәт күршеләр өсөн ҡулай булды. Тиҙ арала татар дәреслектәрен мәктәптәргә таратып, үҙҙәренең телен уҡыта башланылар. Әгәр ҙә ул яҡтарҙа үҙенсәлекле, татарсаға тартым башҡорт теле бар икән, ни өсөн башҡорт телен өйрәнмәҫкә?
Тел бер урында тормай, ул да төрлө үҙгәреш кисерә. Әҙәби телебеҙ үҙгәрҙе, күп һүҙҙәребеҙ юғалды. Бындай күренеш башҡорт теленә генә түгел, ә рус теленә лә хас. Был турала рус ғалимдарынан да ишетергә була.
Башҡорт телендәге элекке тарихи һүҙҙәрҙе кире ҡайтарырға һәм заман талаптарына тура килтерергә тейешбеҙ. Уны яңыртыу эшендә төньяҡ-көнбайыш, төньяҡ-көнсығыш, Ҡурған, Силәбе, Һарытау, Барҙа, Пермь башҡорттары белгестәре менән берлектә эшләү ыңғай һөҙөмтә бирер ине. Уртаҡ әҙәби башҡорт теле булдырыу туған телебеҙҙе байытасаҡ, халҡыбыҙҙы берләштерәсәк.
Шәһит Хоҙайбирҙиндың 1924 йылда донъя күргән ”Нисек яҙырға?” тигән мәҡәләһен күҙ уңында тоторға кәрәк. Ул, Оло Башҡортостан барлыҡҡа килгәс, әҙәби телде ҡайтанан ҡарау тураһында фекер йөрөткән: “Беҙ үҙебеҙгә шундай телде алырға тейешбеҙ, беҙҙең тормошҡа яҡыныраҡ булғанын. Минеңсә, беҙҙең тормошҡа Ҡыпсаҡ, Юрматы, Ялан, Үҫәргән, Һаҡмар, Пермь башҡорттарының телдәре яҡын. Бына ошо телдәрҙе тиҙерәк дәүләт теле итеп алырға кәрәк”, – тип яҙа. Ул ошо телдәр генә халҡыбыҙҙы берләштерәсәген алдан күрә белгән.
100 йыл ваҡыт үтеп китте, һаман да ошо васыятты тормошҡа ашыра алмайбыҙ. Башҡортостандың киләһе юбилейҙарын халҡыбыҙҙы бергә туплауҙан, яңы әҙәби тел менән ҡаршылаһаҡ, бик яҡшы булыр ине.
Беҙ төньяҡ-көнбайышта йәшәгән халыҡтың диалектын башҡорт теленең бер төрө тип һанайбыҙ икән, бындағы ҡәрҙәштәребеҙҙең теле (урындағы һөйләшеү диалекты) дәүләт теле рәтендә файҙаланырға тейеш.
Республикала ошо мәсьәләгә нығыраҡ иғтибар итһәләр ине. Театр эшмәкәрҙәре, яҙыусылар ул яҡтарға һирәк йөрөй, йырсылар ҙа йыш булмай. Радио тыңлағанда ла, артистарҙың реклама роликтарында ла тик Баймаҡ, Ейәнсура, Әбйәлил, Бөрйән райондарына йышыраҡ сыҡҡандарын ишетәһең. Ниңә Саҡмағош, Дүртөйлө, Асҡын, Туймазы, Дыуан, Мишкә, Асҡын һәм башҡа райондарға гастролдәргә һирәк баралар? Был яҡтарға барыр өсөн дәүләт сиген үтергә кәрәкмәй бит.
Башҡорттар – көслө, сыҙамлы халыҡ. Тыуған төйәгебеҙҙе һаҡлап ҡалайыҡ тиһәк, халҡыбыҙға берҙәм булырға кәрәк. Рәсәй киңлегендә беренсе булып автономия яулаған ата-бабаларыбыҙ эшләп өлгөрмәгән ғәмәлдәрҙе урынына еткереп башҡарып ҡуяйыҡ, милли нигеҙгә һәм заман талаптарына яраҡлаштырайыҡ.