Керчь ябай ғына ат булмаған...

Был тарих – Тыуған илгә, тыуған ергә тоғролоҡ сағылышы

 Башҡортостан Башлығы Радий Хәбиров легендар ат Керчь хаҡында ижади проект эшләү тәҡдимен еткерҙе. Үткән ял көндәрендә ул Миәкә районында булып, 112-се Башҡорт кавалерия дивизияһы составында Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнашып, Берлинғаса данлы юл үтеп, тыуған яғына әйләнеп ҡайтҡан берҙән-бер атҡа ҡуйылған һәйкәлде ҡараны. “Мине легендар ат Керчь тураһындағы тарих хайран ҡалдырҙы. Телевидениеға һәм кинематографҡа дәүләт заказы эшләйем. Был аттың тарихы – ғәжәйеп осраҡ. Әйҙәгеҙ, фильм төшөрәйек”, – тине ул.

Эйе данлы башҡорт атының тарихы күптәрҙә һоҡланыу уята. Керчь тураһында совет осоронда ла, унан һуңғы дәүерҙә лә ярайһы уҡ күп яҙылған, өйрәнелгән, телефильм да төшөрөлгән. Стәрлетамаҡ концерт-театр берләшмәһенең И. Йомағолов исемендәге Башҡорт дәүләт драма театры яҙыусы Мөнир Ҡунафиндың “Ҡорос. Яугир ат яҙмышы” әҫәрен сәхнәләштерҙе. Спектакль өсөнсө йыл инде ҙур уңыш менән бара. Керчтың данлы исемен, һынмаҫ рухын тағы бер тапҡыр халыҡҡа ҡайтарған, легендар аттың яҙмышын йөрәге аша үткәреп, уның исемен мәңгеләштереүгә үҙ өлөшөн индергән Мөнир ҠУНАФИН менән әңгәмә ҡорҙоҡ.

– Ҡорос – Керчьтың яҙмышы менән ҡасан, нисек таныштығыҙ? Был тарих һеҙгә нисек тәьҫир итте?

– “Йәшлек” гәзитендә эшләгән осорҙа шағирыбыҙ Ирек Кинйәбулатов: “Әйҙә, Илсеғолға барып ҡайтайыҡ әле. Шунда Керчь тигән ат булған, ошо хаҡта поэма яҙам”, – тине. Дүрт кеше – Ирек ағай, Фәнил Күзбәков, Факил Мырҙаҡаев һәм мин – барҙыҡ. Халыҡ менән бик матур, йылы осрашыу булды. Артыҡ ҡыҫылманым, күберәк тыңлап ҡына йөрөнөм, сөнки деталдәр һәм материалдар Ирек ағайға кәрәк ине. Әммә бер нимәне ныҡ тойҙом: Илсеғол ауылы халҡы Керчь тураһында үҙҙәре араһында йәшәгән данлыҡлы кеше, барыһы ла һоҡланған, ғорурланған герой хаҡында һөйләгән кеүек бәйән итте. Был айырыуса оло быуын кешеләренең хәтирәләрендә ныҡ сағылды.

Бына күңелгә ныҡ итеп уйылған бер деталь: Керчты тыуған яғына ҡайтарырға рөхсәт алынғас, ул тейәлгән эшелон Дәүләкәнме, Раевкамы (документтарҙа – Дәүләкән, ә ауыл халҡы Раевка тип һөйләгәйне) станцияһында туҡтай. Керчь ныҡ үрәпсей, тояҡтары менән ерҙе сапсып еҫкәй. Уны тота алмайҙар, сабып сығып китә һәм кешнәп, әллә ҡайҙан тауыш биреп, ауылына ҡайтып инә. Аттың ошо мәлдәге кисерештәрен яҙырға ине, тип уйлағайным шул саҡта уҡ.

Күрәһең, яҙмыш мине Керчтан айырмаған. Бер мәл Стәрлетамаҡ театрының режиссеры Айҙар Зарипов мөрәжәғәт итте. Сәхнәлә Бөйөк Ватан һуғышы, данлы ат Керчь тураһында әҫәр күргем килә, ти. Башта бер аҙ аптырап ҡалдым: ат яҙмышын сәхнәлә нисек асып бирергә? Шулай ҙа тәүәккәлләп тотондом һәм ярайһы уҡ ҡыҫҡа ғына ваҡыт эсендә ошо пьесаны ижад иттем. Керчь тураһындағы күпселек материалды Илсеғол ауылы китапханаһының сайтында өйрәндем.

– Был әҫәр өҫтөндә эшләгәндә төп иғтибарҙы нимәгә йүнәлттегеҙ?

– Мин Керчтың рухын еткергем килде. Теге осрашыу ваҡытында тағы бер нәмәне – был аттың Илсеғол халҡы өсөн символик мәғәнәгә эйә булыуын аңланым. Ирҙәре, улдары, атайҙары һуғыштан ҡайтмаған кешеләр Керчта уларҙың рухын күргән, тойған. Шул саҡта уҡ Керчь – Ҡорос ысын һалдат, яугир булып күҙ алдыма баҫҡайны. Йылдар үткәс, әлеге әҫәрҙе яҙғанда ла бына ошо образға таяндым. Әлбиттә, мин уға ниндәйҙер дәрәжәлә поэтик биҙәктәр өҫтәнем, шунһыҙ камил әҫәр килеп сыҡмаҫ ине, әммә ысынбарлыҡтағы төп ваҡиғаларҙан тайпылмаҫҡа тырыштым. Керчтың образы аша Шайморатовты ла, уның яугирҙәрен дә күрһәтә алдыҡ. Был йәһәттән режиссер Айҙар Зарипов һәм Стәрлетамаҡ актерҙары менән бер тулҡында эшләнек. Шуныһы ҡыуаныслы: халыҡ спектаклде бик йылы ҡабул итте. Стәрлетамаҡ театры ҡайһы бер көндәрҙә уны мәктәптәрҙә, ауыл сәхнәләрендә өсәр тапҡыр ҡуйҙы.

– Һеҙҙең әҫәрҙең башҡортса исеме “Ҡорос. Яугир ат яҙмышы” тип атала. Ысынбарлыҡта аттың исеме нисек булған?

– Әйтеүҙәренсә, уның ысын исеме – Кречет, йәғни Шоңҡар. Әммә ауыл халҡына был ҡушамат ауыр тойолғандыр һәм ат Керчь булып китә. Күптәр башҡортсалап, Ҡорос тип тә атай. “Яу ҡырында иҫән йөрө, Ҡорос ат, дошмандарҙы еңеп ҡайт, яуға киткән батырыңды эйәрендә алып ҡайт!” тип һамаҡлап оҙатҡан уны Илсеғол халҡы. Һуғышҡа тиклем дә, унан һуң да ауылдың бер ҡото, йәме, символы була ул. Ҡорос ҡайтҡас, ауыл халҡы аттары өсөн тыныслана, сөнки өйөр башлығы булараҡ, барлыҡ хәүеф-хәтәрҙән һаҡлай, хатта бүреләрҙе елкәһенән тешләп алып быраҡтыра. Ажар, ғәйрәтле, бер үк ваҡытта иҫ киткес аҡыллы, тоғро йән эйәһе була Ҡорос.

– Ҡорос – Керчь тураһында шул тиклем яратып, бирелеп һөйләйһегеҙ. Һеҙҙең ижадығыҙҙа аттар темаһы электән дә бар бит инде. Үҙегеҙҙе “ат йәнле кешемен” тип әйтә алаһығыҙмы? Ғөмүмән, аттарға ҡарашығыҙ, улар менән дуҫлыҡ нисек?

– Аттарҙы бәләкәстән яраттым. Олатайымдың аты булды. Бесәнлегебеҙ ярайһы уҡ алыҫ ине, гел ат менән бара торғайныҡ. Беҙ ғаиләлә өс малай, олатай ҙа, атай ҙа аттың дилбегәһен миңә ышанып тотторҙо. Был аҡыллы малҡайҙы тәрбиәләргә, уның менән булышырға яраттым. Ә атайым механизатор булды. Аталары малсылыҡта эшләгән, йылҡы көткән класташ малайҙарҙан эй ныҡ көнләшә торғайным. Ни эшләп атайым ат ҡараусы булманымы икән, тип уйлағаным хәтерҙә.

– Тағы Керчҡа әйләнеп ҡайтайыҡ. Илсеғолдар ҙур тырышлыҡ, берҙәмлек күрһәтеп, был легендар атҡа һәйкәл ҡуйҙы. Уны барып күрҙегеҙме?

– Эйе, барып күрҙем, уны асыу тантанаһында ҡатнаштым. Ғөмүмән, был әҫәрҙе яҙған саҡта, ул сәхнәгә сыҡҡас та Илсеғол халҡы, айырыуса ауыл активисы Тамара Иҫәнғолова менән тығыҙ бәйләнештә булдыҡ, улар күмәкләп премьераға килде. Һәйкәл асылған көндә был спектакль Илсеғол ауылында күрһәтелде, кешеләр илап ҡараны.

–  Әле бына Радий Фәрит улы Керчь тураһында фильм төшөрөргә тәҡдим итте. Легендар ат тураһында әҫәр яҙған ижадсы булараҡ, был фильмда нимәгә төп иғтибарҙы йүнәлтергә кәрәк, тип һанайһығыҙ?

– Әгәр Керчҡа бәйле тарихты, уның яҙмышын аҡыллы ғына итеп күрһәтһәк тә, мауыҡтырғыс фильм килеп сығасаҡ, тип уйлайым, сөнки сюжет өсөн материал былай ҙа ҡыҙыҡлы һәм тормошсан. Ә инде киңерәк даирәлә, халҡыбыҙҙың сал тарихына мөрәжәғәт итеп, башҡа образдар менән үрелдерергә теләһәк, башҡорт эпостарына – “Урал батыр”ға, “Аҡбуҙат”ҡа ла бәйләй алабыҙ, сөнки алда әйткәнемсә, Ҡорос ябай ғына ат булмаған. Был ижади проектҡа өлөш индереү мөмкинлеге булһа, шатланып риза булыр инем, сөнки мин ул аттың тиреһенә, йәненә индем. Пьесаны яҙған саҡта уның кисерештәрен күңелем аша үткәреп ижад иттем. Мәҫәлән, һуғыштан һуң халыҡтың юллауы буйынса Керчты тыуған яғына ҡайтарырға рөхсәт иткәстәр, Башҡортостанға етәрәк ул тынысһыҙлана, ашамай башлай, ныҡ йөрәкһей. Тыуған ер, тыуған тупраҡ кешегә генә түгел, һәр затҡа, һәр тере йән эйәһенә ни тиклем тиклем ҡәҙерле булыуын ошо ат яҙмышынан сығып та бөтә тәрәнлегендә аңлайһың. Бөгөн беҙ тыныслыҡ хаҡына көрәш алып барабыҙ икән, уның асылында ла тап шул ҡиммәттәр – Тыуған ил, тыуған ер, тыуған тупраҡ ята. Керчтың яҙмышы ла, данлы ғүмере лә – ошоноң асыҡ сағылышы.

– Йәғни был фильмды Керчтың яҙмышына бәйләп, ғөмүмән, башҡорт аты тураһында эшләргә мөмкин, тигән фекерҙәһегеҙ?

– Әлбиттә, мөмкин! Башҡорт аты – иҫ киткес аҡыллы йән эйәһе бит ул, уның тураһында шундай тарихтар һаҡланған! Мәҫәлән, 1812 йылғы Ватан һуғышында Калуга янындағы алышта беҙҙең бер башҡорт аты хужаһын юғалта. Өс көн буйы уның кәүҙәһе янынан китмәй еҫкәп тора. Француздар был атты тоторға уйлай, әммә ул үҙенә бер кемде лә яҡын ебәрмәй һәм дүртенсе көндә юҡҡа сыға. Шул бейә һигеҙ йыл (!) тигәндә тыуған яғына ҡайтып төшә. Янында айғыры һәм тағы өс ат, йәғни ошо бейәнең ҡолондары була. Тағы ла бер ғәжәп хәл: өҫтөндәге эйәре шыуып төшкән, туҙып, ҡойолоп бөткән, әммә һөлдәһе ҡалған, тимәк, һигеҙ йыл буйы бер кемде лә яҡын ебәрмәгән!

Йәки бына икенсе тарих: Әбйәлил районының Рәхмәт ауылынан Бөйөк Ватан һуғышына алынған ат яу ҡырынан яраланған хужаһын алып сыға. Унан инде госпиталь эргәһенән китмәй, көтөп йөрөй, әммә яугир һәләк була. Сыҡһалар, аттың ике күҙенән субырлап йәш ағып, илап тороуын күрәләр. Был атты тыуған яғына ҡайтарырға ҡарар итәләр. Башҡортостанға килеп төшкәс, ул ҡапыл юҡҡа сыға ла ҡуя һәм ете көн үтеүгә Рәхмәт ауылына ҡайтып етеп, ихатаһына килеп инә. Яугирҙең ғаиләһенә үлем хәбәре килеп етмәгән була, ҡатыны менән ҡыҙы, аты ҡайтҡас, үҙе лә ҡайтҡандыр тип, йүгереп йөрөп эҙләй... Бына шундай иҫ киткес тарихтар бар башҡорт атына бәйле. Шуға күрә уның тураһында мөмкин тиклем күберәк әҫәрҙәр яҙылһын, картиналар ижад ителһен, фильмдар төшөрөлһөн. Башҡорт аты – халҡыбыҙҙың ҡурайы, балы кеүек бер символы, даны ул.

Фотолар: Илсеғол ауылы китапханаһы сайтынан.