Икмәк, һөт, май мул булһын тиһәк...

Уңыштың өстән бер өлөшөн сифатһыҙ орлоҡ арҡаһында юғалтабыҙ.

Республика крәҫтиәндәре бар көсөн яҙғы сәсеү эшенә йүнәлтте: быйыл ул 2,1 миллион гектар майҙанда атҡарылырға тейеш. Бураҙнаға һалынған орлоҡтарҙың сифаты ниндәй? Ерҙең уңдырышлылығын арттырыу өсөн ниндәй саралар күрергә? Вирусһыҙ картуф үрсетеү серҙәре бармы? Ошо һәм башҡа аграр нескәлектәрҙе асыҡлау ниәтендә Рәсәй ауыл хужалығы үҙәгенең Башҡортостан буйынса филиалы етәксеһе Рөстәм КИРӘЕВ менән әңгәмә ҡорҙоҡ.

– Рөстәм Солтангәрәй улы, үҙәктең эше тураһында ентек­лә­берәк һөйләһәгеҙ ине. Ауыл хужа­лығы эшсәндәренә нисек ярҙам итәһегеҙ?

– Үҙәккә бер быуат элек нигеҙ һалынған. 1876 йылдың де­кабрен­дә Санкт-Петербургта орлоҡ сифатын тикшереү буйынса тәүге лаборатория асыл­ған. 2007 йылда Рәсәй Хөкүмәте ҡарары менән Ауыл хужалығы үҙәге булдырылған. Әле ойош­маның ил буйынса 78 филиалы бар. Ул СССР заманында бил­дәле булған үҫем­лектәрҙе һаҡ­лау буйынса дәүләт стан­цияларын һәм орлоҡ инспекцияларын берләштерә. Беҙҙең эшмә­кәрлектең асылы шунда – сәсеү­лектәргә фито-санитар мониторинг үткәреү, миҙгелгә күҙә­теү эшләү, ауыл хужалығы үҫем­лектә­ренә зыян килтергән ҡорот­ҡостарға ҡаршы көрәшеү, шулай уҡ орлоҡ сифатын тикшереү, үҫемлекселек өлкәһендә киң хеҙмәттәр күрһәтеү. Улар иһә төрлө: консультациялар үткәреү, үҫемлектәрҙе һаҡлау өсөн биологик препараттар етештереү, пестицидтар сифатын анализлау һәм башҡалар.

– Был эштәрҙе тормошҡа ашырыу өсөн матди-техник базаның ныҡ булыуы ла мөһим бит...

– Беҙ был мәсьәләне эҙмә-эҙлекле тормошҡа ашырабыҙ. Мәҫәлән, тикшереү лаборато­рияһы ҡыҫынҡы шарттарҙа урынлашҡайны. Эш шарттарын яҡшыртыу өсөн яңы бинаға күс­тек. Хәҙер лаборатория бинаһы эргәһендә теплица ла буласаҡ. Үҫемлекселек лаборато­рия­һына яңы аппарат һатып алдыҡ. Ул яланда уҡ ерҙең уңды­рышлылығын, ниндәй ашламалар етмәүен, ниндәй микроэлементтар кәрәк­леген билдәләй. Был эште күпкә тиҙләтә. Аппарат менән ҡыҙыҡһыныусылар күп. Айырыуса яңы эш башлаған крәҫтиән хужалыҡ­тары һәм шәхси ихаталары булған кешеләр йыш мөрәжәғәт итә.

– Тимәк, филиал күп тар­маҡ­лы эш алып бара һәм һәр районға, хужалыҡҡа барып етә, тигән һүҙ.

– Беҙҙең һәр бер районда тиерлек бү­лексәбеҙ бар. Уларҙа йәмғеһе 150-нән ашыу кеше эшләй. Ауыл хужа­лығы өлкәһен­дә юғары белеме бул­ған көслө белгестәрҙе туплап, эште тейешле кимәлдә ойошторҙоҡ, тип әйтә алам.

– Баҡсасылар өсөн консультация үҙәктәре асылды. Улар нисек эшләй?

– Беренселәрҙән булып баҡсасы­лар өсөн консультация үҙәге асҡан әлшәйҙәрҙе телгә алғым килә, сөнки бында халыҡ, сифатлы орлоҡ һатып алыуҙан тыш, бушлай консультация алыу мөмкинлегенә эйә. Был йә теге культураны нисек дөрөҫ ултыртырға, ниндәй ашлама менән һуғарырға, ағастарҙы ҡасан һәм ниндәй препарат менән эшкәртергә – барыһын да ентекләп һөйләп бирәсәктәр. Бынан тыш, беҙҙең белгестәр үҙәктәргә лекциялар менән киләсәк.

Мәҫәлән, апрель-май айҙа­рында биология фәндәре кандидаты Динара Ғари­фул­лина, райондарға сығып, картуф тураһында лекциялар уҡып йөрөнө. Сараға кешеләр күпләп килде, һо­рауҙар биреп, белгес­тән яуаптар алыу мөмкинлегенә эйә булды. Киләсәктә бындай лекциялар һанын арттырыу кәрәклеген тойҙоҡ. Урал аръяғы райондарына барып етмәнек әле.

Диагностика һәм консультация үҙәге Өфөнөң Кулибин ура­мындағы 40-сы йортта асылды. Тиҙҙән Мәлә­үез ҡалаһында, Бишбүләк районында ла ошондай үҙәктәр эшләй башлаясаҡ.

– Яҙғы сәсеү эштәре гөрләп тора. “Миҙгелгә күҙәтеү яһай­быҙ” тинегеҙ. Беҙҙе, ауыл халҡын, ниндәй йыл көтә? Уңыш һәйбәт булмаҡсымы?

– Йыл уңдырышлы булыр тип уйлайым. Сәсеү эштәрен та­мамлар өсөн, тәбиғәт беҙгә уңай­лы шарттар тыуҙыра: йы­лы­һы ла, ямғыры ла бар. Быйыл ауыл халҡын да, ауыл хужалығы эшсәндәрен дә иҫкәртке килә: ҡырауҙан ҡурҡҡан үҫемлектәрҙе саҡ ҡына һуңғараҡ сәсергә кәрәк. Май аҙағында ямғырҙар көтөлә. Шулай ҙа яҙ аҙағы һәм йәй ба­шы беҙҙе йылы көндәр менән ҡыуандырасаҡ. Ә бына июль-август ямғырлы булырға оҡша­ған. Сентябрь-октябрь йылы һәм ҡоро көндәргә бай буласаҡ. Шуға ла ауыл эшсәндәре уңыш­ты ваҡытында һәм юғалтыуһыҙ йыйып алыр, тип ышанабыҙ.

– Климаттың үҙгәреүе ауыл хужалы­ғына ҙур йоғонто яһай. Айырыуса Башҡортос­тан кеүек һауа торошо тотороҡһоҙ булған төбәктә юғалтыуһыҙ уңыш алыуы ҡыйын.

– Ысынлап та, шулай, тик ҡул ҡаушырып ултырып булмай. Ауыл хужалығы халыҡты икмәк, һөт, май һәм башҡаһы менән тәьмин итеп торорға тейеш. Климатҡа яраҡлашыу – бөгөн иң мөһим шарттарҙың береһе. Ер шарында температура күтәрелгән һайын, сүллеккә әйләнгән ер майҙаны ҙурая, ауыл хужалығы тауарҙарын етештереү күләме кәмей. Быларҙың барыһы ла аҙыҡ-түлеккә хаҡтың артыуына килтерә. Шуға ла Рәсәй һәм шул иҫәптән Башҡортос­тан ҙур майҙандар биләүе, һыу ресурстарының байлығы йәһәтенән, башҡа илдәр менән сағыштырғанда, отошло хәлдә.

Тик һауа темпера­тураһының күтәрелеүе өҫтәмә проб­лемалар ҙа тыуҙыра. Мәҫәлән, ауыл хужалығы үҫемлектәренә зыян килтергән ҡоротҡостарҙың үрсеү һәм таралыу циклы үҙгәрҙе. Шул уҡ ҡара сиңерткәне генә алайыҡ. Был ҡоротҡостоң күпләп үрсеүе элек 8–10 йылға бер тура килһә, хәҙер башҡаса. Башҡортостанда был бөжәк 2014, 2016 йылдарҙа сәсеүлектәргә ҙур зыян килтер­ҙе. Быйыл Урал аръяғы райондарында был ҡоротҡос­тоң таралыу ихтималлығы юғары. Беҙҙең белгестәр даими рәүеш­тә мониторинг үткәрә, хәлде контролдә тота. Көҙгө тикшереү мәлендә 8,2 мең гектар майҙан­да ҡара сиңерт­кәнең үрсеүе асыҡланған. Ҡайһы бер урын­дарҙа хатта бер квадрат метр майҙанда ҡара сиңерткәләрҙең йомортҡалыҡ һаны ун данаға еткән, уларҙың һәр береһендә егермегә яҡын ҡарышлауыҡ булыуын иҫәпкә алырға кәрәк. Әгәр үрсеү өсөн һауа торошо уңайлы булһа, ҡара сиңерткә тиҙ тарала һәм ҡыҫҡа ваҡыт эсендә сәсеүлектәргә ҙур зыян килтерә, сөнки был ҡоротҡостар тик йәш, тәмле үләнде генә юҡ итә. Синоп­тик­тарҙың йылы йәй вәғәҙә итеүен иҫәпкә алып, хужалыҡтар сценарий­ҙың бындай үҫешенә лә әҙер булырға тейеш. Башҡорт­остандың Ауыл хужалығы министрлығы ҡарама­ғында фитомониторинг һәм зарарлы ҡорот­ҡостарға ҡаршы көрәш штабы эшләй. Уның бөтөн мөмкинлектәре бар: техника, тәүге осорҙа ҡара сиңерт­кәгә ҡаршы ҡулланылған пестицидтар менән тәьмин ителгән.

– Орлоҡ сифатын тикше­реү һәм районға яраҡлаш­тырылған сорттар тураһында ла мәғлүмәт бирһәгеҙ ине.

– План буйынса 295 мең тонна орлоҡ һаҡлауға һалынғайны. Шуның 98 процентын беҙҙең белгестәр тикшерҙе. Орлоҡтарҙың ни бары ике проценты ғына ГОСТ стандарттарына тура килмәне. Баймаҡ, Биш­бүләк, Өфө, Учалы райондарында ҡыйлы булыуы арҡаһында, Бөрө, Ғафури райондарында сығышы буйынса орлоҡтарҙың ҡайһы бер партиялары тикшереүҙе үтмәне.

Республиканың барлыҡ райондарында ла яҙғы сәсеү эштәренә әҙер­лек мәсьәләләре ҡаралған конференциялар уҙҙы. Уларҙың һәр бере­һендә тиерлек ҡатнаштыҡ һәм ауыл хужалығы тауарҙарын етеш­тереү­селәргә районлаштырылған элиталы орлоҡтар дөйөм күләмдең 15 процентын тәшкил итергә тейеш, тип иҫкәр­тә килдек. Ҡыҙғанысҡа ҡаршы, республика буйынса был һан 10 процент ҡына тәшкил итә. Билдәле булыуынса, беҙ орлоҡтарҙың сифат­һыҙ, түбән репродукциялы булыуы, мә­лендә эшкәртелмәүе арҡаһында уңыштың 20-30 процентын юғалтабыҙ.

Республикала әлеге мәлдә 61 орлоҡсолоҡ хужалығы бар. Дөйөм ал­ғанда, район буйынса бер-ике ху­жалыҡ был эш менән ентекле шөғөл­ләнгәндә, төбәк­тең ихтыяжын ҡәнә­ғәт­ләндерер ине. Тик уларҙың һәр урында ла булмауы беҙҙе хафаға һала. Мәҫәлән, Илештә улар туғыҙ бул­һа, ҡайһы бер райондарҙа берәү ҙә юҡ.

Дүртөйлө, Саҡмағош, Стәрле­та­маҡ, Ауырғазы райондарында элиталы орлоҡтар күләме дөйөм күләм­дең дүрттән бер өлөшөн тәшкил итә. Уларҙа ерҙе эшкәртеү кимәле лә юға­ры, технология буйынса үткә­ре­лергә тейеш бөтә эштәр ҙә ваҡы­тын­да башҡарыла. Шуға йылдан-йыл уңыш та, уның сифаты ла юғары була. Күптән түгел Рәсәй Ауыл хужалығы министрлығы белгестәре Илеш районындағы Ялаловтың орлоҡ етештереү хужалығында, Хәйбулла районында Шәйәх­мәтовтарҙың крәҫтиән (фермер) хужалы­ғында, Әлшәй районында “Таң” ауыл хужалығы тауарҙары етештереү кооперативында булып, уларҙың эшен юғары баһаланы. Был хужалыҡтар – үҙ эшенең оҫтаһы һәм юғары сифатлы орлоҡ менән райондарын ғына түгел, башҡа төбәктәрҙе лә тәьмин итәләр.

Рәсәй буйынса орлоҡсолоҡ хужа­лыҡ­тары ирекле рәүештә аккредитация үтергә тейеш. Әле­ге мәлдә республика буйынса алты тиҫтәнән ашыу хужа­лыҡ­тың сертификаты бар. Был ошо эш менән шөғөлләнгән пред­приятиеларға ҙур мөмкин­лектәр аса, сөнки үҙҙәре етеш­тергән орлоҡто улар башҡа­ларға һатыу мөмкинле­генә эйә, бынан тыш, уның сифатына шикләнмәй эшләйҙәр.

– Быйыл ужым культуралары насар ҡышлаған, бының сәбәбе нимәлә?

– Ужым культураларын, ҡыҙ­ға­нысҡа ҡаршы, хужалыҡтар беҙ теләгән кимәлдә сәсмәй шул. Мәшәҡәтенән шөрләйҙәр. Республика буйынса кәм тигән­дә 550 мең гектар ужым культуралары ултыртыуға ынтылыр­ға тейешбеҙ, ә быйыл ул һан 400 мең гектарҙан ашыу тәшкил итә. Беҙ ужым культураларын борсаҡлы культуралар һәм се­дераттарҙан һуң ултыртырға кәңәш итәбеҙ. Тәжрибә күрһә­теүенсә, был — иң ҡулайлы ысул. Һәм, әлбиттә, сәсеүҙе бер көнгә лә һуңламай, ваҡытында үткәрергә кәрәк.

Ҡыш дауамында ужым культуралары ултыртылған ҡатлам­дарҙы алып, уларҙың ҡышлау үҙенсәлеген тикшереп торабыҙ. Былтырғы күрһәткестәр менән сағыш­тырғанда, сәсеүлектәрҙең торошо быйыл күпкә һәйбәтерәк ине. Әммә ер ҡарҙан әрселгәс, республика буйынса ҡырау төштө. Айырым райондарҙа һауа температураһы 15-18 градус һалҡынғаса етте. Был сәселгән үҫемлектәрҙең һәләк булыуына килтерҙе. Икенсе сәбәп – ужым культураларының ауырыуға дусар булыуы. Мәҫә­лән, зыян күргән баҫыуҙарҙа склеротиниоз, тифулез, ужым күге кеүек ауырыуҙар табылған. Айырыуса Ауырғазы, Бүздәк, Ейән­сура, Тәтешле, Бишбүләк, Бәләбәй, Салауат, Ҡыйғы, Дыуан райондарында ужым культураларының һәләк булыу күләме 30 проценттан артҡан.

– Үҙәктә вирусһыҙ картуф үҫ­тереү менән әүҙем шөғөл­ләнәһегеҙ. Уңыш нисек?

– Картуфты “икенсе икмәк” тип әйтергә күнеккәнбеҙ. Был, ысынлап та, шулай. Ул – беҙҙең табында төп йәшелсә. Тик һуңғы йылдарҙа бик уңмай, ауырыуы күп, “күпме сәстем, шунса алдым”, тигән хәбәрҙәрҙе йыш ишетергә тура килә. Был бәләгә ҡар­шы көрәшергә кәрәк. Ауыл ерендә, айырыуса шәхси хужалыҡтарҙа сортты алмаштырыу насар ойош­торолған. Йәшелсә йылдар буйына бер урынға ултыртыла. Уның ауырыуы ла шуға бәйле. Картуфтың сортын дүрт-биш йылға бер алмаштырып торорға кәрәк. Яңы сортты күршенән түгел, ә ышаныслы етештереүсенән алыу мотлаҡ.

Ауырыуһыҙ картуф үҫтереү техно­ло­гия­һын яңынан тергеҙҙек. Был эш беҙҙең фән эшмәкәрҙәре тарафынан алып барыла ине, тик үҙгәртеп ҡо­роу­ҙар заманында онотолдо. Респуб­ли­кала уны киренән башлау өсөн көслө белгестәр йәлеп ителде – биология фәндәре кандидаттары Динара Ғарифул­лина һәм Диана Ураҙбах­тина.

Орлоҡсолоҡ бүлегенә кәрәк­ле йыһаздар һатып алынды, лаборатория әлеге мәлдә тулы көсөнә эш башланы. Бер сортты сығарыу ғына дүрт-биш йыл ваҡыт талап итә. Бәләкәй генә сыбыҡсалар (черенок) махсус ашламаһы булған пробирка­ларҙа үҫтерелә. Унан уларҙы теплицаларға берәмләп күсереп ултыртабыҙ.

Үҫеп сыҡҡан бәләкәй бүлбе­ләр орлоҡсо­лоҡ менән шөғөл­лән­гән хужалыҡтарға таратыла. Әлеге мәлдә Мәләүез районы­ның Салауат исемендәге ауыл хужалығы кооперативы, Туймазыла “Уңыш” һәм Күгәр­сендә “Тә­үәкән” хужалығы һәм башҡа­лар менән уңышлы эшләйбеҙ. Тәүге осорҙа фермерҙарҙы был эшкә йәлеп итеүе ҡыйын ине. Эштең уңышлы булырына ышаныстары булманы. Хәҙер иһә, уңыштың мул булыуын күреп, йылдан-йыл даирәне киңәй­тәбеҙ. Шәхси хужалыҡтарға ла сортлы картуф һатыу эшен ойоштороп ебәрҙек.

– Тотош республиканы сир­һеҙ картуф менән тәьмин итеү хыял ғынамы? Бының өсөн нисә йыл ваҡыт кәрәк?

– Республика хужалыҡтары ике-өс мең тонна супер элиталы картуф орлоғона мохтаж. Киләсәктә беҙ был бейеклекте алырбыҙ тип ышанам, сөнки бер йыл элек орлоҡ өсөн үҫтерелгән бүлбеләр күләме ике тоннаға саҡ етә ине. Быйыл иһә был кимәл биш тапҡырға артты. Көҙгөһөн 50 мең тонна юғары кимәлдәге орлоҡ уңышын алырға иҫәп тотабыҙ. Әйтемдәге кеүек, “Санаңды – йәй, арбаңды ҡыш әҙерлә” тигәндәй, әле тәжрибә майҙансығында ундан ашыу теплица ҡорола башланы. Май аҙағында картуф үҫенте­ләре шунда күсереп ултырты­ласаҡ. Бының өсөн Өфө районының Николаевка ауылында эшләгән хужалыҡтарҙың береһе менән килешеү төҙөнөк.

– Ғәҙәттә, һәр яҡтан камил, матур күренгән емештең, йәшелсәнең тәме әллә ни шәптән булмай. Был картуфтың тәме нисек?

– Беҙҙең эштең асылы шуға ҡайтып ҡала: картуфтың, һау булыуҙан тыш, тәме лә һәйбәт булырға тейеш. 14-тән ашыу сортты үҫтереп сығарһаҡ та, “ароза”, “ред Скарлет”, “импала”, “браво” тип аталған сорттар халыҡтың һөйөүен яуланы. Уларҙы хатта Хәйбулла районынан да килеп алалар. Бер тапҡыр беҙҙең орлоҡто һатып алыусылар, ҡыуанысын йәшермәй, күрешкән саҡта гел рәхмәт әйтеп тора, күңел күтәрелеп китә. Ғөмүмән, ауыл хужалығы менән шөғөлләнгән һәр кемгә ярҙам ҡулы һуҙырға әҙербеҙ. Шәхси йорт хужаһы булһынмы ул, ҙур хужалыҡмы – ишектәребеҙ һәр саҡ асыҡ.