Бөтә яңылыҡтар
Сәләмәт булайыҡ
26 Июль 2019, 19:00

Ҡороттоң файҙаһын онотоп барабыҙ

Сәләмәтлек бирә торған ризыҡ.

Сәләмәтлек бирә торған ризыҡ.


Ер йөҙөндә һәр кеше – уникаль зат. Шуға инанам: бер генә әҙәм дә юлыбыҙға юҡҡа сыҡмай. Һәр ҡайһыһын Аллаһ Тәғәлә йә аҡыл бирер, йә ғибрәт алыр, йә һынар өсөн ебәрә тип уйлайым. Был хәҡиҡәтте аңлар, һығымта яһар өсөн аҡыл кимәле, тормош тәжрибәһе, алған тәрбиә лә әһәмиәткә эйә. Кемдеңдер кәмәһенә ултырып, шуның йырын йырлайһыңмы, әллә үҙең ишкәксе булып ҡаршы тулҡынды йыраһыңмы – шул мөһим.


Үзбәктәр ҙә ярата


...Нилүфәр исемле үзбәк ҡатыны менән танышып киттек. Ул ипле, йор һүҙле, Ҡөрьән­де һәйбәт белеүе ме­нән йәлеп итте мине. Иптәше Эргаш – төҙөүсе, беҙҙең ҡасабала ваҡытлыса йә­шәйҙәр.
Бер йәйҙә уның Бабур­мырҙа исемле 11 йәшлек улы ла Үзбәкстандан йәйгелеккә килде. Ғаиләне ҡунаҡҡа са­ҡырҙым. Урамға сыҡҡас, малай туп уйнай башланы. Шуға иғтибар иттем: әҙерәк йөрөй ҙә, кеҫәһенән сығарып ниндәй­ҙер аҡ сәтләүек һымаҡ кән­фитте кимереп ала. Мин әсә­йем Үзбәкстанға барғанда алып ҡайта торған аҡ кәнфит икән тип торам. “Бигерәк тәмле кәнфит ине”, – тип өндәшкәс, Нилүфәр: “Юҡ, кәнфит түгел, ҡорот ул”, – тип яуапланы.

Ҡыҙыҡһынып һораша торғас, шуны аңланым: нәҡ беҙҙә яһала торған ҡорот, тик фор­маһы икенсерәк. Ҡабып ҡа­рағас, беҙҙекенән аҙ ғына тоҙлораҡ күренде.
Нилүфәр ошоларҙы һөй­ләне: “Үзбәкстанда ҡорот киң ҡулланыла. Беҙҙә уны бәлә­кәй итеп әүәләп киптерәләр. Оҙаҡ һаҡлана, юлға ла алып сығабыҙ. Урамға уйнарға, эшләргә сыҡһа ла, бала­лар­ҙың кеҫәһенә һалып сыға­рабыҙ.
Бәләкәйҙән шулай өй­рәтәбеҙ. Ашағыһы йә һыу эс­кеһе килһә, шуны кимереп алалар. Беҙҙә урамда кәнфит, печенье тәмләп йөрөү ғәҙәте юҡ тиерлек, табында ғына ашай­ҙар. Улар бит теште лә боҙа, баланың аппетитын да бөтөрә. Ә ҡорот улай түгел. Уны һы­йыр, дөйә, кәзә, бейә һөтө­нән дә яһайҙар. Башта ҡатыҡ итеп ойоталар, әсетәләр, ҡай­наталар. Ҡоротта кальций күп, һөйәктәргә файҙалы, тештәрҙе таҙартып тора, һыуһынды баҫа, ашҡаҙанды эшләтә. Ҡыҙыуҙа унан айран яһап эсәбеҙ. Һыуығыраҡ ваҡытта ҡайнар һыуға һалып ебетәбеҙ, укроп, борос һалып эсәбеҙ. Һыуыҡ тейеүҙән файҙалы. Иммунитетты күтәрә. Һурпаға ла һалып ашайбыҙ”, – тине ул. Ошо һүҙҙәренән һуң Бабур­мырҙаға ҡараным. Ысынлап та, тештәре ап-аҡ, һомғол буйлы, ҡуйы сәсле, төп-төҙ ар­ҡалы малай. Печенье-кән­фитте күп ашап үҫкән бала бындай булмаҫ шул, тип уйланым.
Был һөйләшеү мине һиҫ­кәндереп ебәрҙе. Аллаһ Тә­ғәләгә уның өсөн рәхмәт әйттем: тәнемде лә, йәнемде лә сәләмәт итеп үҫтерергә ярҙам иткән ҡоротто онота башлағанмын икән. Йәшәп ятҡан төбәктә ҡорот бөтөнләй яһамайҙар, бер табында ла өҫтәлгә ҡуйғандарын күргә­нем булманы. Һурпаға ҡушып ашарға һәр ваҡыт ҡатыҡ би­рәләр. Ул ҡайһы берҙә ҡыҙыл була: сөгөлдөр турап яһайҙар. Ҡатыҡ та, әлбиттә, файҙалы, әммә ул үтә әсеп бөтмәгән, ҡаҙан янында баҫып тороп, сәғәттәр буйы һапырылмаған (беҙҙең яҡта ҡатыҡ ҡайнап сыҡҡансы болғатып тороуҙы шулай тиҙәр), таҫтамалдан тегелгән тоҡҡа һалып һар­ҡытылмаған, устан-усҡа күсе­реп әүәләнмәгән...

Шулай итеп, ҡороттоң нин­дәй файҙалы көскә эйә икән­леген Аллаһ Тәғәлә йылдар аша миңә Хорезмдан килгән үзбәк ҡатынынан яңынан ишеттерҙе. Ниндәй файҙалы ризыҡ араһында үҫкәнмен, тик уны ғүмер буйы ҡулланырға кәрәк икәнлеген баштан сы­ғарғанмын.
Ауылға ҡайтҡас, Наил ҡус­тымдың ҡа­тыны Гөлйемеш килен күстәнәскә гел ҡорот, һары май бирергә тырыша. Мин аҙ ғына алам: “Ошо етә, ашаусы бик юҡ”. Һуңғы ҡайтҡанда иһә күпме бирһә, шунса алдым. Ҡыш буйы ҡайнар һыуға йә­шел һуған, укроп, ҡыҙыл борос та һалып аша­ныҡ. Ашыҡҡанда ла бик яйлы. Туҡлыҡлы, хатта аш һурпаһы урынына ла бара. Ә тәме! Магазиндарҙың бөтә­һен йөрөп сыҡһаң да, таба алмайһың ул тәмде.
Ашаған ризыҡтарҙың фай­ҙаһын әсәйем мәрхүмә өй­рәткәнсә тикшерәм. Тыуған яғым – Ейәнсура районының Биштирәк ауылында – ике урам. Уларҙы ҡәҙимге генә бейек тау бүлеп тора. Уртансы ағайым шул тау аша, икенсе урамда йәшәй ине. Әсәй ҡайһы берҙә Зөфәр ағайымдарға тау аша төшә. Мин “Ни өсөн тигеҙ урамдан бармайһың?” тиһәм, әсәй: “Йөрәгемде тикшерәм. Тауға менгәндә тыным ҡыҫыл­һа, тимәк, йөрәк көсһөҙләнә башлаған. Ашауҙы дөрөҫ ойоштороп, уны нығытырға кәрәк. Ә тыным ҡыҫылмаһа, әлегә яҡшы. Йөрәк тауға менгән һайын нығына, үргә менергә йыбанма”, – тиер ине.
Был һүҙҙәрҙе иҫтән сығар­маҫҡа тырышам. Ваҡыт-ваҡыт тауға менеп, йөрәкте тикшереп торам. Йөрәккә хәл биреп торған ризыҡтар араһында Гөлйемеш килен биреп ебәр­гән ҡороттоң да урыны бар, тип уйлайым.


Һаулыҡты нығыта


Беҙҙең яҡта ҡоротто элек-электән яһағандар. Хәтеремдә, кәртәбеҙҙә ваҡыт-ваҡыт тоҡта ҡорот һарҡып торор ине. Уның әскелтем тәме янынан үтеп киткәндә танауҙы ҡытыҡлай, хатта ауыҙҙа һиҙелә. Мин ҡайһы берҙә башты эйеп, ағып торған эркетен тәмләп китә инем.
Тик әлеге ваҡытта был ри­зыҡтың файҙалы яҡтарын онотоп барабыҙ һымаҡ. Мәҫәлән, беҙҙә балалар уны кәнфит урынына ашамай бит! Бәлки, уны улай эре итеп әүәләп киптермәҫкәлер? Бүҙәнәнеке кеүек ваҡ йомортҡа хәтле генә итеп эшләргә лә балаларҙың кеҫәһенә уйнағанда ла, эш­ләгәндә лә кимереп йөрөрлөк итеп һалып сығарырға. Ҡапҡан һайын организмға кальций инә, теш таҙартыла, эстәге паразиттар үлә, тигән һүҙ. Аппетиты яҡшырып, ашағыһы килеп инәсәк. Ә йәй айран яһаһаң, тағы ла һәйбәт. Улай эсеүсе­ләр ҙә барҙыр.
Айран тигәндән, бер ҡы­ҙыҡлы мәғлүмәткә тап булдым. Ошо эсемлеккә Ҡарасәй-Черкес Республикаһында ҡала төҙөлгән саҡта уҡ монумент ҡуйғандарын белеп, хайран ҡалдым. Бөгөн дә һәйкәл ҡалаға ингән кешеләрҙе ҡар­шы ала. Уны реставрация яһап, тағы ла матурайт­ҡандар. Монументта тау ҡыҙы ике ҡулына айран тулы кәсә тотоп баҫып тора. Эйе, милләткә сәләмәтлек биргән, уны көс­лө, ҡеүәтле иткән ризыҡ маҡ­тауға лайыҡ, тип иҫәпләй ошо ерҙә йәшәгән халыҡ.
Ул яҡтарҙа элек-электән үк айранға ҡарата оло хөрмәт булған. Хатта йылан саҡҡанда уның ағыуын да еңә, тип инана урындағы халыҡ. Һәр килгән ҡунаҡты ла, үҙҙәрен дә иң файҙалы, иң ҡәҙерле эсемлек тип һыйлайҙар икән. Үтеп барған таныш булмаған кешегә лә айран эсереп ебәреү – элек-электән килгән күркәм йола. Әммә айран яһау сер­ҙәре, ысулы ла ул яҡтарҙа үҙенсәлекле, бүтән төрлө. Ғөмүмән, һәр халыҡтың үҙ ризығы.
Беҙҙә лә йә ҡымыҙға, йә айранға һәйкәл, әлбиттә, ҡамасауламаҫ ине. Ул бит халыҡтың нимәгә күңел һал­ғанын да күрһәтә. Килгән ҡунаҡтарға иң тәүҙә араҡы түгел, ә ҡымыҙ, айран ҡойоп бирһәк, ҡайһылай шәп булыр ине. Баш та, ашҡаҙан да эшләп китә, күпме файҙалы матдә-витаминдар, минералдар организмға эләгә, һыуһын ҡана!
Фәнни йәһәттән ҡороттоң файҙалы һәм зыянлы яҡтарын теләгән кеше үҙе интернетҡа инеп уҡый ала. Беҙҙең яҡта был ризыҡты бик оҫта, тәмле итеп яһайҙар. Эш рәтен белмәгән кешеләр, бәлки, ҡыҙыҡһыныр тип, ҡоротто еренә еткереп, тәмле итеп әҙерләгән Гөлйемеш килендән һораштым да яҙырға булдым.
Шулай итеп, сепараттан сыҡҡан-сыҡмаған һөттө ҡай­натып сығарырға кәрәк. Йылымыс ҡына булып һыуынғас, ҡатыҡ ойотҡоһо һалырға. Ҡай­һы саҡта һөт үҙе лә кү­переп әсеп сыҡҡансы торорға мөм­кин. Кем теләй, һөткә сейә йә ҡарағат ботағын япраҡтары менән һала, тик ҡайнатыр алдынан алырға кәрәк. Улар үҙенә күрә бер тәм бирә.
Шулай итеп, һөт ныҡ әсе­гәнсе ойо­таһың, хатта аҡһымы һыуынан айырылып төпкә төшһә, тағы ла яҡшыраҡ. Шунан ҡаҙанда ныҡ шәп утта ҡайнатаһың, бер туҡтауһыҙ һапыра (болғата) башлайһың. Самалап тоҙ һалаһың. Һал­маһаң, ташып түгелә. Ҡайнап сыҡҡас, икенсе һауытҡа бу­шатаһың. Унда һыуынырға тейеш. Шунан йә киндер туҡы­манан, йә күҙлекәй таҫта­малдан тегелгән тоҡҡа һалып, бәйләп, һарҡытырға аҫып ҡуяһың. Уның һарҡып ағып төшкән һыуы “эркет” тип атал­ғанын беләһегеҙ. Уны беҙ йәш саҡта сәс, бит йыуырға ҡул­лана инек. Еңгәйем: “Хәҙер ҙә дауалау көсөн белгәндәр бөйөр таштарын иретә тип эсә”, – ти. Хатта тәнен йыуыусылар ҙа бар икән. Сәстең хәлен яҡшыртҡанын иһә барыһы ла белә. Бит тиреһе лә йомшарып китә.
Шулай итеп, ҡорот – ғә­жәйеп файҙалы аҙыҡ. Кибет­тәге порошоктан яһалған һөт ризығы түгел инде... Уның файҙаһын белгән хәлдә, ауылдарға әллә ҡайҙан, әллә кемдәр килеп һатып алыр ине сәләмәтлек бирә торған ҡоротто...


Татарстан Республикаһы.
Читайте нас: