Дуҫ та, дошман да...

Беҙ сәләмәтлегебеҙҙең 10 – 15 процентының экологияға бәйле булыуын яҡшы беләбеҙ, шуға күрә “микропластик”, “пластик зарары” тигән терминдар менән танышбыҙ.

2004 йылда пластиктың донъяны бысратыуын өйрәнеү буйынса  танылған  белгес, диңгеҙ биологы Ричард Томпсон былай тип бел­дер­гәйне: “Хәҙер пластик сүп-сарҙың ни бары 10 процент тирәһе генә  эшкәртелә, ҡалғаны, иртәгә­ме-һуңмы, океандарға эләгә, һыу һәм ультрафиолет нурҙары тәьҫи­рендә аҡрынлап ваҡ өлөшсәләргә тарҡала. Һөҙөмтәлә микропластик барлыҡҡа килә.

Пластиктың был төрөн таҙартып та, фильтр аша үткәреп тә булмай, улар тупраҡҡа, һыуға һәм һауаға эләгә. Ҡалдыҡ көнкүреш һәм сәнә­ғәт һыуҙары  таҙартыу станциялары аша үткәндән һуң да  төрлө организмдар өсөн ошо  аҙыҡ “сылбырын” дауам итә”.

Тирә-яҡ мөхиткә эләккән ваҡ ҡына пластик өлөшсәләр хәүефле матдәләрҙе туплау һәләтенә эйә. Тикшереүҙәр һөҙөмтәһендә ҡайһы берәүҙәрҙең организмында пластиктың төрлө төрҙәрен тапҡан­дар. Был эштә ҡатнашҡан ирекмән­дәрҙең ниндәй пластик менән тормошта осрашыуҙары асыҡланған. Кемдер пластикка төрөлгән аҙыҡ­тарҙы ашаған, плас­тик шешәнән эскән, кемдер диңгеҙ балығы менән мауыҡҡан... Европа­лағы тикшере­неү­ҙәрҙән күренеүен­сә, микропластик һыу үткәргестә лә, ҡайһы бер һыра сорттарында ла, хатта ямғыр һыуында ла та­былған. Кит, акула һәм скаттарҙың ашҡаҙанына эләккән пластиктың уларҙың сәләмәтлегенә кире йоғонто яһауы раҫланған.  

Әлегә микропластиктың кеше сәләмәтлегенә тәьҫире тура­һын­да төплө өйрәнелгән ғилми эштәр юҡ, әммә Берләшкән Милләттәр Ойошмаһы билдәлә­үенсә, хәүеф­ләнеү өсөн сәбәп етерлек. Микро­пластиктың кеше сәлә­мәтлегенә зарар килтереүе мөм­кин:  иммун системаһы реакцияһы арҡаһында ялҡынһыныу  башланыуы, токсиндар тупланыуы һәм уларҙың күҙәнәк мембраналары аша  ҡанға үтеп инеүе ихтимал.  

Ҡыҙғанысҡа ҡаршы, организмға эләккән зарарлы өлөшсәләрҙең һанын билдәләү ауыр, сөнки микропластиктың бөтә сығанаҡ­тарын да белеп еткермәйбеҙ. Бына шуларҙың бер нисәһе. Тик­шеренеү­ҙәрҙән күренеүенсә, диңгеҙ хайуандары, моллюск, мидия, устрица  микропластиктарҙы туплау йәһәте­нән “алдынғылар” рәтендә.  Диңгеҙ тоҙо ла ошо исем­лектә.  Баҡһаң, косметикала, шәхси гигиена сараларында (гель, крем, скраб, пилинг) микропластик етерлек икән.  Алюмин һәм полиэтиленды декоратив косметиканан тыш, сәс һәм маска яһау лагына өҫтәйҙәр, шуға күрә һатып алыу алдынан косметика сараларының составын яҡшылап өйрәнегеҙ. Микропластик­тың өстән бер өлөшө тирә-яҡ мөхиткә  туҙған  автомобиль шиндары, аяҡ кейемдәре табаны һәм юл билдәләренән тарала. Ҡояш нурҙары, ямғыр һөҙөм­тәһендә шиндар тиҙ тарҡала һәм тирә-яҡ мө­хитте бысрата. Синтетик туҡы­манан тегелгән кейемдең дә бында  ярайһы ҙур  өлөшө бар. Статис­тика мәғлүмәттәренән күре­неүенсә, донъяла туҡыманың 60 проценты синтетик материал­дарҙан (нейлон, акрил, полиэстер, силикон) етеш­терелә. Ошон­дай әйберҙе кер йыуыу машина­һында  йыуыу ҡалдыҡ һыуҙарға бер нисә мең микропластик өлөшсә эләгеүенә килтерә, шуға күрә синтетик кейемде 40 градуслыҡ йылы һыуҙа йыуырға кәрәк.  Пластик һауыттағы аҙыҡты быяла йәки керамиканан эшләнгән һауытта  йылытығыҙ. Һыуҙы айҙар буйы пластик шешәләрҙә һаҡларға ярамай. Улар бер тапҡыр файҙа­ланыу өсөн генә тәғәйенләнгән.

Динә АРЫҪЛАНОВА