Ғүмере – башҡорт халҡына хас батырлыҡ

Күренекле геолог Басир Мәһәҙиевтең тол ҡалған ҡатыны Сәүиә Гәрәй ҡыҙы баҫтырып сығарған китабында “Еремдең хазина-байлыҡтарын табып, халҡыма тапшырыуға өлгәшеү ғүмеремдең бушҡа үтмәгәнлеген билдәләне, тип уйлайым” тигән һүҙҙәр бар. Басир ағай әйткән уларҙы. Бындай яҙмыш ысынында беҙҙә ҙур ғорурлыҡ тойғоһо уята.

Сит ил геологтары ла иғтибар итә

Басир Мәһәҙиев Ейәнсура районының иң төпкөл Абҙан ауылында тыуған. Үҫмер ваҡытында уҡ ағаһы Дәүләтгәрәй (һигеҙ йәшкә олораҡ) менән китап донъя­һына мөкиббәнлек, белем­гә ҡыҙыҡһыныу ғаилә тәрбиәһе һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килә. 1949 йылда урта мәктәпте көмөш миҙалға тамамлай. Бер аҙ уҡыт­ҡандан һуң, 1951 йылда М.И. Калинин исемендәге Мәскәү төҫлө металдар һәм алтын институтына уҡырға инә һәм алдынғы студенттар иҫәбендә була. Йәш белгескә аспирантурала ҡалырға кәңәш итәләр, әммә Башҡортос­тандан саҡырыу көтөп, был тәҡдимдән баш тарта. Уралыма булһа ла ҡайтайым тип, Свердловск өлкәһенең Полевской ҡалаһында өс йыл эшләп, маҡ­сатына өлгәшә: Әбйәлил райо­нындағы яңы ойошторолған геологоразведкала сәмләнеп хеҙмәт итергә тотона.

Эш базаһы, юғары белемле кадр­ҙар юҡ. 1960 йылда институт тамам­лаған  өс геолог килә. Тәжрибә туплап өлгөргән Мәһә­ҙиев етәкселегендә райондың геологик үҙенсәлектәрен өйрәнә башлағас, уларға арыу ғына ғилми ҡаҙаныш насип була: районда Салауат тип аталған ҙур баҡыр ятҡылығы табыла. Һуңға­раҡ, әлеге тикшеренеүҙәрҙе һәм асыштарҙы дөйөмләштереп, Басир Дәүләт улы геология-минералогия кандидаты ғилми дәрә­жәһенә диссертация яҡлай. Кү­сем руднигы һәм  Ташбулат ауылы тарихында яҡты эҙ ҡалдыра: 2018 йыл­да уның хөрмәтенә клуб стена­һына иҫтәлекле таҡтаташ ҡуйыла.

1963 йылда Өфөнән килгән белгестәр Басир ағайҙың геофизика йүнәлешендәге төплө беле­менә шаһит булып, үҙҙәренә эшкә саҡыра. Баш ҡалала ғалимдар менән аралашып эшләргә хы­ял­ланған геолог, ҡанатланып, 15 йыл Учалы, Хәйбулла, Белорет райондарында төрлө геологик фараз экспедицияларында яуап­лы вазифаларҙа уңышлы эш­ләй. Атаҡлы Мансур гранит ятҡылығы шул ваҡыттағы мөһим асыш һанала. Әйткәндәй, Өфө опера һәм балет театры шуның ташы менән биҙәлгән.

1978 – 1992 йылдарҙа Басир Дәү­ләт улы “Башкиргеология” идаралығы генераль директоры урынбаҫары һәм баш геологы булып эшләй. Роман­тикаға бирелеп эшләнем, тип әйтә торған булған ул ҡатынына. Ошо йыл­дарҙа Сибай – Бүребай ара­һындағы майҙанда бик ҙур асыштар эпопеяһы башлана. Геологияла баҡыр-цинк ятҡылыҡтарын эҙләүҙең фәнни методикаһы нигеҙләнә. Был өлкәләге ны­ҡышмалы хеҙмәте өсөн, уға Хәйбулла районында баҡыр колчеданына ифрат бай Подольск һәм Юбилей ятҡылыҡтарын асыу­сылар менән бер рәттән, СССР-ҙың дәүләт премияһы, Халыҡтар дуҫлығы ордены һәм “БАССР-ҙың атҡаҙанған геологы” тигән маҡтаулы исем бирелә.

Ҡаҙаныштар сит ил геологтары иғтибарынан да ситтә ҡалмай. ХХVII халыҡ-ара геология конгресында сығыш яһау, алты ил делегаттарын Башҡортостанда ҡабул итеү Басир Мәһәҙиев иңенә төшә. Артабан 1984 йылда башланған аралашыуҙа Канада, Германия геологтары менән дөйөм маҡсатлы эшкә форсат асыла.

Һынылышлы осорҙа

1990 йылдарҙағы сәйәси үҙгәреш­тәр ике яҡлы булды. Сәйәси күҙлектән ҡарағанда, башта республикабыҙ үҙенең абруйын ныҡ күтәреүгә өлгәш­те. Башҡортостан Республика­һы Юғары Советы Рәйесе М.Ғ. Рәхи­мов халҡыбыҙ файҙаһына баш­ҡарған эш­тәре менән ил күлә­мендә киң таныл­ды. Ул, Баш­ҡортостан Респуб­ликаһы Конс­титуцияһына ярашлы, халҡыбыҙ ер аҫты хазиналары менән хужаларса эш итә алһын өсөн, 1992 йылдың февралендә БР Геология дәүләт комитетын ойоштороу тураһындағы Указға ҡул ҡуйҙы.

Ошо мәлдән комитет рәйесе итеп тәғәйенләнгән һәм Башҡорт­остан Хөкүмәте ағзаһы булған Мәһәҙиевтең тормошонда үтә яуаплы, көсөргә­неш­ле осор башлана.  Мине нефть геоло­гияһы һәм нефть сығарыу мәсьәлә­ләрен алып барыу  буйынса беренсе урынбаҫары итеп эшкә саҡырҙы. “Баш­ҡорт энциклопе­дияһы” фәнни нәшриәтендә, һәр беребеҙ үҙаллы ылыҡтырылып, ул – баш мөхәррир урынбаҫары, мин “Башҡортостан Рес­публика­һының ҡыҫҡа энцикло­пе­дия­һы”ның геология бүлегендә мәҡәлә­ләр  авторы, штаттан тыш терминдар тәржемәсеһе, ете томлыҡты әҙерлә­гәндә шулай уҡ мөхәрририәт ағзаһы булдым. Шунан сығып та, мине үҙенә эшкә алыуы  осраҡлы булмағандыр, тип уйлайым. Мин – ун йыл Өфө балалар йортонда тәрбиәләнгән, 1-се рес­публика мәктәп-интернатын (хә­ҙер­ге Рәми Ғарипов исемендәге 1-се башҡорт республика гимназия-интернаты) көмөш миҙалға тамам­лаған “һуғыш балаһы”. Ул ваҡытҡа М.В. Ломоносов исемендәге Мәскәү дәүләт университетының геология факультетын һәм ВНИИГАЗ аспиран­тураһын тамамлап,  “Башнефть” промыслаларында һәм аппаратында, Ангола Халыҡ Республикаһының Нефть ми­нистр­лығында нефть ятҡылыҡта­рын үҙләштергән баш инженер вазифаһында эшләп ҡайтҡан, донъяла беренселәрҙән булып үҙебеҙ уйлап тапҡан, сит илдәрҙә лә киң танылып өлгөргән ҙур яңы ғилми йүнә­лештәге – нефтте өҫтәмә сығарыу технология­һындағы лабораториялар асҡан, Мәскәүҙә диссертация яҡлаған геология-минералогия фәндәре кандидаты инем. Б. Мәһәҙиев Геология комитетына саҡырғанға тиклем “Союзнефтеотдача”ла бүлек мөдире булдым.

Комитет ҙур булманы, штат туплағанда ҡыйынлыҡтар ҙа осраны: белгестәр генә түгел, идара итеү һәләтенә эйә булғандарын да эҙләнек. Предприятиеларҙа белгестәрҙең эш хаҡы күпкә юғары ине, шуға күрә те­лә­­гән кешеләрҙе аппаратҡа ылыҡтыра алманыҡ. Шуға ҡарамаҫтан, беҙгә килгән “беренсе тулҡынды”, элеккесә әйткәндә, энтузиастар – үҙ халҡына һәм республи­каһына хеҙмәт итергә теләгән кешеләр тәшкил итте. Улар коллективтың төп таянысы булды. Пенсия йәше алдындағы һәм хаҡлы ялдағыларҙы ла алырға тура килде.

Ойошторолған сағында беҙ­ҙеке кеүек үҙ ҡанундарын сыға­рыуға хоҡуҡлы Геология комитеты Рәсәйҙә икәү генә ине. “Башҡортостан Рес­публикаһы Ер аҫты тураһында кодексы” (1994 йыл) тәүге һәм иң мөһим документ булды. Икенсе мәсьәлә – Башҡортостан Хөкүмәте биргән хоҡуҡ нигеҙендә, геология-эҙлә­неү һәм ер аҫтын төрлө маҡсатта файҙаланыу эштәрен планлаштырыу, уның үтәлешен һәм һө­ҙөм­тәләрен тикшереү бурысы торҙо. Өсөнсө мәсьәлә – уларҙы финанслау. Башҡортостандың Геология комитеты, махсус бюджеттан тыш, минерал сеймал базаһын үҫтереүгә йүнәлтелгән фонд иҫәбенә геологик партия­ларға аҡса күсерә башлағайны. Бының асылы шунда: беҙҙең тармаҡ предприятиелары үҙ продукцияһын һатҡанда, ҡаҙыл­ма байлыҡтың төрөнә ҡарап, аҡсаның 1,7–10 процентын ана шул фондҡа күсерә ине. Илебеҙ тарихындағы 1992 – 1995 йыл­дарҙағы был һынылышлы осорҙа комитет, бюджеттан тыш минерал-сеймал базаһын ҡайтанан үҫтереү фондына эйә булып, “Башнефть”, “Башкиргеология”, “Геофизика”, Октябрьский ҡала­һындағы ВНИИГИС институтын тарҡалыуҙан һаҡлап алып ҡалды.

Үҙенә күрә бер һәйкәл ул

1991 йылдан башлап Уралда, шул иҫәптән Башҡортостанда, Германия, Мәскәү, Өфө геологтары менән бер­лектә ерҙең тәрәндәге тамырын гео­физи­каның мөмкинлектәрен файҙа­ланып ҡапшап ҡарауға йүнәлтел­гән халыҡ-ара проекттар (“Европроба”, “Уралсейс” профиле) тормошҡа ашырыла башланы. Мәһәҙиевтең абруйы, ныҡышма­лылығы арҡаһында был эшкә аҡса бүленде. Ул геология буйынса Төркиәлә һәм Ҡытайҙа үткән конгрестарҙа ҡатнашты. Дүрт йыл эсен­дә беҙҙең комитет ер аҫтын фай­ҙа­ланыуҙың төрлө яҡтарын үҙ эсенә алған 20-ләп закон һәм норматив акт әҙерләне. Улар республика Хөкүмәте тарафынан раҫланды. Әһәмиәте буйынса шул ваҡытта донъя күргән “Башҡортостан Республи­каһының тәбиғи ресурстарын файҙаланыу өлкәһендәге дәүләт сәйәсәте концепцияһы” ла иғтибарға лайыҡ.

Басир ағай үҙен, ғилем өсөн тыуғанмын тип, асыҡтан-асыҡ әйтә торғайны. 1992 йылдан вазифалы етәксе булыуҙың минең өсөн бер ыңғай яғы бар ине: ҙур китап яҙмайынса, ташҡа баҫыл­ған фәнни хеҙмәттәреңә таянып, ғилми доклад формаһында диссертация яҡларға рөхсәт ителде. 1994 йылда “Башнефть” хеҙмәт­кәрҙәре үткәргән ентекле анализ беҙҙең технологияның Баш­ҡортостанда ҡулланылған 14 яңы технология араһында бөтә күр­һәткес­тәр буйынса иң алдынғыһы булыуын раҫланы. Ул 20 автор­лыҡ танытмаһы һәм патенты менән яҡланды (аҙаҡ уларҙың һаны 30-ға етте).

Йыл ярым алда яҙа башлаған док­ладты (докторлыҡ диссерта­ция­һын) 1995 йылдың февра­лендә Мәскәүҙә уңышлы яҡлап, бер тауыштан хуплау­ҙарына өлгәштем һәм уның Рәсәйҙең Юғары аттестация комиссияһы бюллетененән шул йылда илдә яҡланған диссертациялар ара­һында иң яҡшылар иҫәбендә булыуын белеп, ҙур кинәнес ки­серҙем. Йәнә шуны әйтер инем: Басир ағай минең диссертация яҙыуымды белде, әммә “ваҡытты бушҡа әрәм итәһең, эшеңә ҡамасаулай йә иһә һаулығыңа хәүеф янай” тип ҡәнәғәтһеҙлек белдермәне.

Басир ағай киткәс, комитет рәйесе вазифаһын миңә тәҡдим иттеләр. “59 йәш булып бара, мин фәнгә ҡайтам” тип ризалыҡ бирмәнем.

Һуңғы ваҡытта Басир ағайҙың шәхесенә ҡыҙыҡһыныуым бермә-бер артты. Башҡорт геологтарынан был фәнде популярлаштырыу өлкәһендә иң әүҙем эшлә­гәндәрҙән фән кандидаттары Миңләхмәт Моталов һәм Диҡҡәт Бураҡаев ағайҙар булыуы күп­тәргә билдәле. Уларҙың мауыҡ­тырғыс мәҡәләләре һәм китаптары ваҡытында нәшер ителеп барҙы һәм эстәлектәре буйынса Павел Бажов­тың Урал тауҙары­ның мөғжизәләрен тасуирла­ғандан бер ҙә ҡалышманы һәм уҡыусыларҙа Тыуған илгә, тыуған ергә ҡарата һөйөү тәрбиәләне. Баш­тараҡ Басир ағай тәбиғәт күренештәре тураһында мәҡәлә­ләр яҙа, улар һибелмә алтын бөртөктәре кеүек төрлө гәзит-журналдарҙа донъя күрә. “Баш­ҡортостан” гәзитендә баҫылған 49 яҙмаһы шәхси архивында һаҡлана. Ғүмере буйы еребеҙҙең хазиналары – алтыны, көмөшө­нөң халҡым өсөн файҙаһынан зыяны күберәк, тип әсенеп йәшәне. Ошо хаҡта матбуғатта бер-бер артлы мәҡәләләре баҫыла килде: “Хазиналар иле” (“Ағиҙел”, 1994, 3-сө һан), “Таланған ерем” (“Ватандаш”, 1997, 2-се һан), “Нищета при сокровищах. Парадокс?” (“Известия Башкортостана”, 1992, 22 май).

Сәүиә ханым ике китап сы­ғарҙы: “Тауҙарым минең...” (“Китап”, 2017) һәм “Хазиналы тауҙарым” (“Китап”, 2021). Рәхмәт уға. Тормошҡа, әҙәбиәт, мәҙәниәт донъяһына мөкиббән булып йә­шә­гән геолог ялға сыҡҡас та ижади эшен дауам итә. “Уралымдың ғәжәп төҫтәре” (1994, 2004) “Йыл китабы” тип юғары баһаланды.

Басир Мәһәҙиевтең өлкән ағаһы, энциклопедик белемле Дәүләтгә­рәй­ҙең дә шәхес булып формалашыуында ғаилә йо­ғонтоһо ҙур булғандыр. Ул билдәле журналист булып таныла, Ҡөрьәнде башҡортсаға тәр­жемә итеүҙә ҡатнаша, Салауат Юлаев исе­мендәге дәүләт пре­мияһына лайыҡ була. Ағалы-энеле Мәһәҙиевтәрҙең – СССР һәм Башҡортостан Рес­пуб­ликаһы дәүләт премиялары лауреат­тарының музейын ауылдаштары ҡәҙерләп тота. Мәғариф һәм фән министрлығы “Хазиналы тауҙа­рым” китабын республика мәктәп­тәренә  таратыуҙы ойошторһа, бик мәслихәт булыр ине. Матур биҙәлешле, тәрән йөкмәткеле, ҡатмарлы геологик күренештәр, тау тоҡомдары, минералдар, аҫылташтар тураһында балалар өсөн аңлайышлы итеп яҙылған китап – Басир ағайыбыҙға үҙенә күрә бер һәйкәл ул.

Эрнст ЮЛБАРИСОВ