Хәтер төйөнсөгөмдө сисәм...

Ер йөҙөндәге һәр ил үҙенең үткән тарихы менән мисәтле. Беҙҙең Рәсәй иһә Бөйөк Ватан һуғышында фашист илбаҫарҙарын тар-мар итеүе, халҡының патриотик холоҡ-фиғеле менән данлыҡлы. Төрлө милләттәр гөлләмәһенән торған яугирҙәр араһында беҙҙең ата-бабаларыбыҙҙан, башҡорт уҙамандарынан торған 112-се (16-сы гвардия) башҡорт кавалерия дивизияһы тураһындағы хәтер төйөнсөгөмдө, йәғни бала саҡ хәтирәләремде, сисәм.

“Башҡорт кавалерияһы, гвардия, дивизия, за Сталина, эскадрон вперед, старший сержант слушает, генерал Шайморатов, генерал Кү­симов” тигән һүҙҙәр беҙҙең ғаиләлә йыш ҡа­батланды. Ҡәһәрле һуғыш тамам­ла­ныуға 25 йылдан күберәк ваҡыт үтһә лә, бала сағымда төнгө йоҡомдан “эскадрон, вперед!” тигән тауышҡа һиҫкәнеп уянғаным иҫемдә.

Атайым Кинйәбай Бәҙретдин улы Шәрипов Белорет районының Ҡа­һар­ман ауылынан. Башҡа яугирҙәр кеүек үк, бик йәш килеш, әҙерлекһеҙ, көтөл­мә­гән, аяуһыҙ, мәкерле һу­ғыштың мәх­шәренә эләгә. Мин уның үҙ ҡулы менән яҙған автобиографик хәтирә­лә­рен уҡып, шаңҡып та ултырғаным булды. Ошо бәләкәй генә бер табаҡ биткә ябай ғына, йәш кенә башҡорт егетенең, һалдат-яугирҙең үткәне һый­ған да ҡуйған. Табаҡ ҡына биттә бер кеше ғүмере – ил һаҡсыһы, батыр яугир, атай, олатай, аҡһаҡал тормошо.

Тарихи биттәр... Иң ҡыуаныс­лыһы, һөйө­нөс­лөһө – атайымдың ул тарихты дауам итеүсе­ләре бар. Сабир Ҡадировтың “Урал бөркөтө”, Рамазан Өмөтбаевтың “Генерал Күсимов” ти­гән документаль әҫәр­ҙәрендә атайым тура­һын­да ла мәғлүмәттәр бар. “Урал бөркөтө” ки­та­бындағы коллектив фотоһүрәттә атайымды оло ейәндәре тиҙ тапты.

“Күҙҙәренән белдек, ола­тайыбыҙҙың ҡарашы үткер,” – тинеләр. Бик ҡыуаныслы күренеш булды. Ғорур­лыҡ, тарихи уйланыу кисерештәре менән күңелем тулды.

Мин атайым һөйләгән тарихи мәғлүмәттәрҙе күңелемдә йөрөтөүсе генә түгел, ғаилә архи­вын­дағы документтарҙы үҙемдә һаҡлаусы ла. Ғаиләлә төпсөк баламын, 12-се генә. Атай-әсә­йемде оло быуын кешеләре тип ҡабул итә инем. Тәрбиә бик төптән, халыҡсан юҫыҡта би­релде. 30 йәшемдә ике терәк-таяуһыҙ, үкһеҙ етем ҡалдым, әммә улар биреп өлгөргән наҙ, ихти­рам, һөйөү, иғтибар ғүмеремдең аҙа­ғынаса етәсәк.

Атайым үҙ аяғында йөрөп, ҡапыл ғына гүр эйәһе булды. “Ике тапҡыр үлеп терелдем, йә­нем сыҡҡанда аяҡта һәм атта ғына булһам ине”, – тип теләүҙәрен аңлай башланым үҙем дә. Әсәйем атайыма ике тапҡыр “похоронка” ҡағыҙы алған. Ҡурайсы ла ине. “Быйыл китермен, ахыры, урмандан көҙ алып ҡайтҡан ҡурайымдан моңом сыҡманы”, – тип тә аптыратҡайны. Ике айҙан, йәғни ноябрҙең башында, китте. Әсәйемә бер сана бесән алып ҡайтыу һылтауы менән, Арҡа тауын әйләнеп ҡайтып, ауыл буйлап хәрбиҙәрсә һыбай килеш таңда елдереп үтте лә китте...

“Ҡайҙа ғына бармай, ниҙәр күрмәй, ир-егет­кәй менән ат башы”, – тип халҡым бушҡа ғына йыр­ламаған. 112-се Башҡорт кавалерия диви­зия­һы 1941 йылдың көҙөндә ойошторола. Һуғышҡа алып киткәндә, ауыл халҡы көҙгө эш­тәр менән яланда була. Атайымды ла алып китәләр ҙә ни сәбәптәндер кире ҡайтаралар. Атлы дивизияға тәүҙә доброволецтар алына. Һыбай яҡшы йөрөгән, илгә ҡа­рата ышаныслы, сәләмәт, ныҡлы ир-егеттәр араһына атайымдың да эләгеүе аптыратмай, әлбиттә. Көн­байыш Украина һәм Фин һуғышында, Бессарабияны алыуҙа ла ҡатнашып, дары еҫкәп өлгөргән һал­датты танкист булырға бик өгөтләһәләр ҙә, атайым үҙ һүҙендә тора: “Мин баш­ҡорт. Баш­ҡорттоң яу юлдашы борондан ат. Тимер минең өсөн түгел, не знаю даже, что такое коленчатый вал” тип яҙып ҡуйығыҙ әле”, – тип өгөт­ләп тә ҡуя. Үҙ һүҙле лә ине ул, күп һөйлә­мәне, аныҡ, теүәл аҡыл менән бар эште баш­ҡарҙы. Хәтер ҡеүәһенә әле булһа һоҡланам һәм аптырап ҡуям. Дивизияға алыу өсөн һәр һалдатты хәрби комиссия энәһенән-ебенә тиклем тикшерә. 112-се, 113-сө дивизиялар, Юғары бо­йороҡта ҡаралғанса, ике аҙнала ойошторола. Атайым 112-се дивизия туплана башлаған Дим ҡасабаһына эләгә, һуғышҡа әҙерлек үтә башлай.

Командирҙар табыу иң ҡатмарлы мәсьәлә була. Шәп башҡорт офи­цер­ҙары һуғыш урта­һында бит. Уларҙы ҡаты барған ут һыҙығынан айырып алыу еңелдән булмай. Бар тарафтан командирҙар ҡайтарыла башлай. Барыһы ла фәҡәт милли кадрҙар бу­ла. Атайымдың эскадрон командиры Баймаҡ уҙаманы Бәҙри Мәмбәтҡолов икәнен беләм. “Командирҙарыбыҙ пол­итически бик аҡыллы ине, һәр һора­уыбыҙ яуапһыҙ ҡалманы, уҡы­тыусы һымаҡ өйрәттеләр”, – тип әйтер ине.

Аттар ҙа, һалдаттар кеүек, комиссия үтә

Урындағы хужалыҡ һуғышҡа алыныусыны аҡ тун, бүрек, йылы бейә­ләй, быйма менән тәьмин итергә тейеш була. Колхоз аттарын да эше­лондарға тейәп оҙатыуҙар башлана. Уларҙы ла, һалдаттар кеүек, комиссиянан үткәрәләр.

Башҡорт аттары бит, һайлап ҡына ҡал­дырылған эш аттары. Әлбиттә, бөтәһе лә яраҡлы булып сыға. Бар халыҡ уларҙы ла зар илап оҙата башлай. Бер тапҡыр аттарҙы ҡабул иткәндә, беҙҙең ауыл­дан ебәрелгән Ҡарабаш атайымды танып кешнәп ебәрә. Иҫ киткес күре­неш, ат менән буласаҡ яугир осрашыуы була был. Әммә атайым икенсе атты яуға өйрә­тә башлағас, улар бер­гә була алмай. Был турала атайым хатҡа яҙып ебәрә, инәйем (атайым­дың бер туған апаһы) хатты бар ауылдаштарға уҡып ишет­терә. Һуғыштан икеһе лә иҫән ҡайта, атайым уны һуй­ҙыртмаҫҡа ҡыр талаш­ҡан да үҙ кәр­тәһенә алған, ҡартай­ғансы тотҡан. Ат культы беҙҙең ғаилә­лә һәр беребеҙҙә тәрбиәләнде. Ғаилә­беҙҙең атһыҙ булғанын хәтер­ләмәйем. Йылҡы итен аша­майбыҙ. Бик ҙур фажиғә лә була яҙҙы.

Атайымды табутта яй ғына өйҙән алып сығып киләләр ине. Ике кәртә аша торған ҡола бейәбеҙ йән әрнет­кес итеп кешнәп ебәрҙе. Артта килгән әсәйем дә ҡысҡыра башланы: “Балалар, туҡтағыҙ, бейәһе бит хушла­шырға итә, туҡтағыҙ”, – тип әйтеп өлгөрҙө, бейә ике кәртәне емереп, табут эргәһендә лә булды.

Табут эргәһенә килде, халыҡ сит­кәрәк китте, башын тиҙ-тиҙ һелкте, кеш­нәп хушлашты, мороно менән төртөп тә ҡараны. Үлгәненә инанғас, күрәһең, ҡапыл әйләнеп, ҙур кәртәгә сабып сығып китте. Шунан һуң беҙҙең менән бөтөнләй бәйләнешкә барманы ла ҡуйҙы. Әсәйемде генә үҙ күрҙе, әммә яҡын юлатманы. Яҙға сыҡҡас, кәртәне емереп сығып киткән. Урманда ҡо­лонлаған, үҙе тауҙан осоп тәләфләнгән, ҡолоно ҡалды. Әсәйем һуйҙыртмаған. Ауылдашта­рымдың: “Кинйәбайға ат ене йоҡҡан”, – тип әйтеүҙәре бушҡа булмаған, күрәһең. Тоғролоҡ ке­шеләрҙә генә түгел, башҡорттоң юлдашы атта ла үҙемдең күҙ алдында мәңгелеккә ҡалды. Әкиәт тип әйтерһегеҙ. Әсәйем дә атайымдан күпкә ҡалманы.

Күсимов менән осрашыу

Бөйөк Ватан һуғышы осоронда дивизияның дүрт мең яугире орден һәм миҙалдар менән бүләкләнә. Атайымдың “Батырлыҡ өсөн” ми­ҙалы был яуҙың шул тиклем көсөргәнешле, аяуһыҙ, ҡаты булыуы тураһында бә­йән итә. 78 яугир, күптәре үлгәндән һуң, Советтар Союзы Геройы исе­менә лайыҡ була. Был ҡәһәрле һу­ғышта Ҡыҙыл Армияның беҙҙең данлы атлы дивизия ише, башҡа бер ҡоро ер ғәскәрендә лә геройҙар һаны 78-гә етмәй. Беҙҙең гвардия берәү генә булып ҡала, бик ҡиммәткә төшә был алыш.

Шайморатов хәбәрһеҙ юғалғас, башҡорт уҙамандарын Таһир Күси­мов алға әйҙәй, уның да бөтә яҡтан уңғанлығы хайран итә һалдаттарҙы. Ғүмеренең аҙағынаса тиклем ул яугирҙәре өсөн үрнәк һәм тотҡа, баһадир командир булып ҡалды. Ул саҡта мин уҡымай инем. Атайым эсештерә башлаған, әсәйем туҡтата алмай йөҙәгән-йөҙәгән дә, БАССР-ҙың хәрби комиссары булған Таһир Күсимовҡа хат яҙҙыртып ебәргән.

Беҙгә мөһабәт кәүҙәле хәрби кеше килде. Яҙ ине. Ауыл урамы. Беҙҙең өй ташлы ғына тау итәгендә булды. Тау башына ике ҡара төҫтәге машина килеп туҡтаны. Хәҙер ул автомо­билдәрҙең “Волга” икәнен беләм, ә бала сағымда улар миңә бик ҙур кеүек күренгәйне. Машина артынан ауылдаштарым да ың­ғайланы. Тәүҙә иҫебеҙ китеп ҡарап ҡына тора инек, беҙҙең яҡҡа төшә башлағас, мине ниндәйҙер ҡурҡыу хисе баҫты, тегеләр алдына үҙем төшөп алдым.

Кендек ҡапҡаны үҙе асып инде. Атайым эштә булғандыр, өйҙә әсәйем менән оло апайым ғына ине. Тәпәш кенә ишектән бик сүгәләп ингәне ныҡ хәтерҙә. Папахала ине, тәүҙә уны систе. Ике кеше килгәйне. Атайым килгәнсе әсәйем менән әңгәмәләште, сая әсәйемдең уның менән бик ипле, ауыҙын яулыҡ менән ҡаплаңҡырап һөйләшкәне лә уның бик абруйлы ҡунаҡ икәненә ишара булды. Хәрби кейеме зәңгәрһыу, әлегәсә күрмәгән төҫтә, салбары ике яҡтан ҡыҙыл буйлы ине.

Атайым ҡайтты. Сатан аяғын икен­се­һенә тигеҙ ҡуйып, честь бирҙе. Ҡо­саҡ­лашҡайнылар, атайым уның ярты кәүҙәһендә юғалып ҡалды. Ҡайһылай Ҡорманай ағайым кеүек оҙон, тип уй­лап ҡуйҙым, әсәйемдең ике туған ҡус­тыһының буйы 1 метр 98 сантиметр ине. Оҙон кешеләр ауылда “Ҡор­манай” ҡушаматлы булды. Атайымды ла “беҙгә Ҡорманай килде” тип сыға һалып ҡаршылағас, Күси­мовтың үҙен күргәс, ниндәй хәлдә бул­ғандыр, әйтә алмайым. Оҙонло­ғона күрә Күсимов бик олпат, ҙур ҙа ине. Уның шул мөһабәтлеге ныҡ иҫемдә. Командирҙар шундай була, күрәһең, тигән тойғо ҡалды миндә.

Әсәйем өҫтәл йәйгәнсе, улар һөйләшеп ултырҙы. Әсәйем табынға ултырманы, мейес яғындараҡ торҙо. Генерал бик йәтеш “бутыль” сығарҙы, бәләкәй генә рюмкаларға һалып бер эстеләр ҙә башҡа ҡабатламанылар. Студент саҡта ғына был шешәлә ром эсемлеге булғанлығын белдем: хәрби ағайым атайыма күстәнәс итеп 9 Майға алып ҡайтты.

Ә ул саҡта мин атайымдың алдына барып ултырҙым да ҙур кешене күҙәттем. Шелтә һымағыраҡ тауыш сыға башлағас, уның эргәһенә барып көмөшкә оҡшаған китель төймәләрен тотоп ҡараным. Ятһына белмәнем бала сағымдан, ҡурҡыуҙың нимә икәнен әле лә тоймайым. Бик оҙаҡ һөйләштеләр, яуҙаштарын барланылар. Ғаиләбеҙ тураһында бик төпсөндө. Атайым пенсия алыр өсөн йыл һайын комиссияға йөрөгәнен, аяғының яңынан үҫмәйәсәген дә бәйән итте.

– Ярҙам кәрәк булһа, һора, Шәрипов, хат яҙышып тор. Ҡыҙ­ҙарың бик теремек, уҡыт, белем бир, – тигәне васыят һымаҡ булғандыр.

Беҙҙе уҡытыу хәстәрлеген атайым беренсел бурыс итеп ҡуйҙы. Генерал аманатын тотто. Беҙ ҙә бик тырыш­тыҡ, атай-әсәйҙең һүҙен бер ҡасан да йыҡманыҡ, тормоштан да уңдыҡ.

Оҙатырға сыҡҡанда, “Волга”лары эргәһенә беҙҙең бар туғандар йыйы­лып өлгөргәйне. Кемгә-кем, ә һал­дат-кавалерисҡа Күсимовтың үҙе килеүе ғорурланып һөйләрлек бер ваҡиғаға әйләнде. Белорет военкомы машинала көтөп ултырған. Өйҙә улар баш­ҡортса һөйләште. Мин инде өйгә бик текә ҡайтып кит­кәнмен. Беҙҙә генә бик ҙур ҡунаҡ булғанын аңлаған­мындыр, күрәһең. Ысын батыр, баш яугир үҙ һал­даттарының сафта ҡал­ған­дарының көнитмешен иғтибарҙан сығармай, тыныс мәлдә лә барлап, хәс­тәрләп торҙо. Хөрмәте үҙенә ҡай­та, иншалла. Ни сәсһәң, шуны ураһың шул.

Атайымдың командирҙары иҫ киткес аҡыллы, батыр, тоғро булған. Взвод командиры Бәҙри Мәмбәт­ҡолов менән гел аралашып тор­ҙолар, ҡунаҡҡа йөрөштөләр, үҙ-ара ярҙам итешеп йәшәнеләр. Баймаҡҡа тау аша һыбай барып ҡайтыр ине. Бер йылы беҙҙең колхозға атайым тоҡом­ло һыйырҙарҙы ла уның ярҙамында алып ҡайтты. Ферма мөдире итеп тәғәйенләнгәс, колхозын да коман­дир­ҙары аша хәс­тәрләгән ул. Еңеү байрамында осрашырға тырыштылар, оҙағыраҡ йәшәү өсөн дә көрәш­теләр, гел хәбәрләшеп торҙолар. Бына ҡайҙа һалдат тоғролоғо!

Мин Башҡорт дәүләт педагогия институ­тының беренсе курсында уҡы­ғанда (1983 йыл) атайым Өфөгә кавалерист-гвардиясыларҙың осрашыуына килде. Күсимов уларҙы ресто­ранға саҡырған, күмәк төшкән фотоны мин алырға тейеш инем, сәбәбе килеп сығып, барып ала алманым. Журнал битендә сыҡҡанын таптым шулай ҙа. Ошо осрашыуҙан һуң атайым үҙе­нә тәғәйен “Запорожец” маши­на­һын юллай алды. Күси­мов ярҙам итеп ебәргән. “Һары ҡыҙың уҡырға ин­деме? Ҡайҙа уҡый?” – тип атайымды ла аптыратып ҡуйған. Сту­денттарға тәғәйен ташламаларҙы ла унан белгән.

Хәтер төйөнсөгөм менән уртаҡ­лаша алыуыма ифрат шатмын. Эштә­ребеҙ уң, күгебеҙ тыныс булһын. Тарих һуғышһыҙ, яҡты иҫтәлектәр менән тулыланды­рылһын. Беҙ – тарихта, тарих беҙҙә яҡты эҙҙәр генә ҡалдырһын.

Белорет ҡалаһы