Үлемдән ҡотҡарған ҡайсы

Бөйөк Ватан һуғы­шы тамамланғандан һуң тыуған бала­лар­ҙың береһе мин. Беҙ һуғыш тураһында китаптар уҡып үҫтек. Гел рәшәткәләрҙең бағаналарын “немец” итә инек тә “һуғыш” уйнай торғайныҡ. Бөтә бала-саға теҙелеп баҫып, “һалдат” булып шул бағаналар­ға атабыҙ: кем таш менән, кем ағастан яһалған пистолеттан. Бөтәһе лә “үҙе­беҙҙекеләр” булып уйнарға ярата, бере­һе лә “фашис­тар” яғында булырға теләмәй ине.

Һуғыштан ҡайтҡан атайҙа­рыбыҙ йәш ине. Минең дә атайым, баш­ҡорт яҙыусыһы, яугир Ғәли Ибра­һимов, хәрби хеҙмәттә ете йыл йөрөп ҡайтып, утты-һыуҙы кискән кеше. Кистәрен эштән ҡайтҡан атайымды төрлө һорауҙар менән йонсотоп бөтәм. “Атай, нисек һуғыш­тың? Нисә фашисты үлтерҙең?” Атайым көлөмһөрәй ҙә: “Әлләсе, һанаманым”, – тип яуаплай. Ғәҙәт­тә, һуғыш тураһында бик һөйләргә яратмай ине ул.

Эйе, яралары күп булды фронттан ҡайтҡан яҡындарыбыҙҙың. Үҫә төшкәс, бер ваҡыт атайымдың шулай тип һөйләгәне хәтерҙә ҡалған.

– 1945 йылдың 4 феврале минең өсөн һуғыштың аҙаҡҡы көнө булды. Одер йылғаһы буйында беҙҙең полк ҡаты алышта ҡатнашты. – Һөйлә­гән­дә атайым өҫтәл тартмаһынан иҫке генә ҡалын дәфтәр ҙә сығарып күрһәткәйне миңә. Был дәфтәр уның йәш сағындағы, хәрби хеҙмәттә саҡтағы көндәлеге ине. Беренсе битендә “Тормош юлдарым” тип эре хәрефтәр менән яҙылғайны. Йәш яугир 1940 йылда Хабаровск ҡалаһы янында башлаған уны. Бөтә күргәндәрен, уй-кисерештәрен яҙып, теркәп барған.

Һуғыш бөткәнгә нисәмә тиҫтә йыл үтте. Атайым мәрхүм булғанға ла күп йылдар уҙҙы. Шул иҫке дәфтәрҙән уның яҙғандарын уҡып ултырам:

“1945 йыл, 4 февраль. Одер йыл­ғаһының ярҙарына килеп еттек. Не­мецтар, бөтә донъя тултырып: “Советтар йылғаға яҡын да бара алмаясаҡ”, – тип яр һалды, әм­мә күрербеҙ әле ниндәй икәнлеген.

Жития тигән немец ауылында ике батальоныбыҙ урамдарҙа алыша. Беҙҙе лә шунда ебәрҙеләр. Өй­ҙәрҙе, подвалдарҙы, өй ҡыйыҡ­тарын тентей башланыҡ. Бында һәр мөйөштән аталар, һәр подвал һайын немецтар. Ҡайһы берҙәре хәрби кейемдә, ҡайһылары ябай кейенгән.

Һулдан да, уңдан да миналар шартлай. Береһе минең алдымда ғына шартланы. Бәләкәй генә ярсыҡ һул ҡолағымдан өҫтәрәк башымды яраланы, ә икенсеһе бүр­кемде алып осорҙо. Битемдән субырлап ҡан ағып китте, ләкин әле­гә түҙерлек. Ярамды бәйләмә­йенсә, атыуымды дауам иттем. Беҙ ике сәғәттән ашыу алыш­тыҡ.

5 февраль. Медсанбатта диаг­нозымды белдем: пуля һул яҡ ҡул­башым тирәһендәге ҡалаҡ һәм күкрәк һөйәктәрен йәрәхәтләгән икән”.

Был яҙмаларҙы атайым һал­дат­тар ял иткәндә, йоҡлағанда үҙенең ҡуйын дәфтәренә теркәй барған.

Атайымдың үҙе менән булған ҡыҙғаныс бер ваҡиғаны һөйләгәнен дә иҫләйем. “Был хәл 1945 йылдың 4 февралендә булғайны, – тип һүҙен башланы ул. – Сираттағы алыштан һуң санитарҙар яраланған һалдат­тарҙы йыя башланы. Медсанбатҡа китеп барған арба янына мине етәк­ләп алып килделәр. Арба өҫтөнә еңел йәрәхәтләнгәндәр менеп ул­тырған. Кемдең бармағы яраланған, ҡайһыһының битен пуля сыйып кит­кән... Миңә урын биреүсе булмағас (тартҡылашырлыҡ хәл дә юҡ ине), мин арбаға арттан тотондом да теште ҡыҫып атланым. Бер нисә саҡрым үткәнбеҙҙер. Башым әйлә­неп аңымды юғалтыуымды һиҙһәм дә, үҙемә үҙем “Атла, йәбеш, йы­ғылма” тип талап итәм. Ә гимнастер­ка эсенән ҡан һаман аға ла аға.

Медсанбат эргәһе яралылар менән тулған, йүгерә-йүгерә шәфҡәт туташтары менән санитаркалар яраланғандарға ярҙам күрһәтә. Еңел яралылар яраларын тиҙерәк бәй­ләтер өсөн ауыр йәрәхәтлән­гәндәрҙе ситкәрәк этәләр ҙә шул арала ҡысҡырыша-ҡысҡырыша кәрт тә һуға башлайҙар.

Ҡанды күп юғалтҡас, хәлһеҙлә­неп, ҡыуаҡ янына барып ултырған булдым. Минең янға килергә медсестралар бушай алмай. Йоҡомһо­рап киткәнмен. Бер ваҡыт медсестра ҡыҙыҡайҙың тауышын ишетәм: “Кемдең ҡайсыһы бар? Бинтты киҫергә ҡайсыбыҙ етешмәй”.

Бөтә көсөмдө йыйып ҡысҡырған кеүек булдым, әммә тауышым ҡар­лығып ҡына сыҡты: “Миндә бар!” Ярай ишетеп ҡалған әле медсес­траларҙың береһе, эргәмә йүгереп килеп етте. “Өлгөрә алмайбыҙ бит, йәрәхәтлеләр күп”, – тип аҡланды ул һәм, минең ауыр яраланыуымды күреп, ярамды бәйләп ҡуйҙы. Мин тоғомдан бәләкәс кенә ҡайсыны алып бирҙем. Сәсте киҫергә, тыр­наҡ­ты, ҡағыҙ ҡырҡырға кәрәге тейә торғайны. Ул ҡайсым булмаһа, ярам­ды бәйләүҙәрен көтөп ала ал­маҫ инем, шунда күп ҡан юғал­тып, үлеп ҡалыуым да ихтимал ине. Ярамды бәйләгәндән һуң, медсес­тра табиптарға индерҙе. Бына ошо ҡайсы мине үлемдән ҡотҡарҙы ла инде”.

Шулай тине лә, атайым яҙыу өҫтәле тартмаһынан иҫкереп ҡарая башлаған бәләкәй генә ҡайсыны алып күрһәтте миңә. Бына ниндәй икән ул тылсымлы ҡайсы! Мин уны тегеләй ҙә, былай ҙа әйләндереп тотоп ҡараным. Атайым яуҙа үлеп ҡалһа, мин дә булмаҫ инем бит донъяла. Ҡәһәрле һуғыштан һуң 44 йыл йәшәп, танылған яҙыусы булып, күпме әҫәр яҙҙы. Баш­ҡортостан халҡына “Кинйә” тигән тарихи роман бүләк итте әле ул.

Бөгөн мин ошо иҫкереп бөткән, атайымды ҡотҡарған ҡайсыны Баш­ҡортостандың Әҙәбиәт музейына тап­шырҙым. Яҡын кешемдең, һу­ғыш йылдарының иҫтәлеге булып шунда һаҡланһын, тинем.