Етди яза биреү мәле еткән.
Халҡыбыҙҙың татлы балы, моңло ҡурайы, шифалы ҡымыҙы менән бер рәттән визит карточкаһына әйләнә барған башҡорт атына ла һуңғы йылдарҙа иғтибарҙың бермә-бер артыуы күҙәтелә. Йылҡысылыҡ тармағын үҫтереү буйынса республика етәкселеге тарафынан да ярҙам ҙур.
Республикабыҙ Рәсәйҙә йылҡы малы үрсетеү һәм ҡымыҙ етештереү буйынса беренсе урында. Башҡортостандың Урал аръяғы райондары, йәғни Баймаҡ һәм Әбйәлил башҡорт тоҡомло аттың төп генофондын һаҡлаған төбәктәр булараҡ яҡшы таныш. Баймаҡтың киң армыттарын 10 мең баштан ашыу йылҡы иңләһә, Әбйәлилдә был һан 8 мең 399 баш иҫәпләнә. Һуңғы йылдарҙа малсылыҡты үҫтереү буйынса дәүләт программаһына ярашлы, йылҡысылыҡ менән шөғөлләнгәндәргә лә гранттарҙың бүленеүе был тармаҡҡа ҡарата иғтибарҙың артыуын күрһәтә.
Йыл һайын республикала ошо йүнәлештә төрлө конкурстар ойошторола, Баймаҡ районында бер нисә йыл рәттән “Башҡорт аты” этнофестивале үтә. Ҡымыҙсылар, көтөүселәр бәйгеһенән башҡа, ат спорты ярыштарының даими ойошторолоуы ла маҡтауға лайыҡ. Быйылдан башлап республика Башлығы вазифаһын ваҡытлыса башҡарыусы Радий Хәбировтың тәҡдиме менән “Аҡбуҙат” ипподромында “Терра Башҡортостан” турнирының үтеүе башҡорт тоҡомло аттың мәртәбәһен яңы бейеклеккә күтәреүгә бер аҙым булып тора.
Башы ҙур, маңлайы киң, муйыны ҡалын, ҡыҫҡа, мундаһы түбән, арҡаһы яҫы, тура, үҙҙәре сыҙамлы булған башҡорт аты башҡа йылҡы малынан айырылып тора. Улар ғына йыл әйләнәһенә тибенлектә йөрөй ала. Күптәрҙең бындай йылҡы өйөрөнә иғтибар иткәне барҙыр. Әммә һуңғы осорҙа тибенлектә йөрөгән аттарҙың юлға сығып, йыш ҡына аварияларға сәбәпсе булыуы, үлем осраҡтарына илтеүе бер аҙ һағайта төштө. Бигерәк тә Баймаҡ һәм Әбйәлил райондары аша үткәндә тәжрибәле водителдәр ҙә аттарҙың юлға килеп сығыуынан шөрләп тора. Был осраҡта ғәйеп кемдә: юлда малды күрмәй, уны төкөп йәки тәләфләп киткән машина хужаһындамы, әллә малдарын ҡарауһыҙ йөрөткән хужаларындамы?
Тап ошо һорауҙарға яуап эҙләү маҡсатында Әбйәлил районында йылҡысылыҡ йүнәлешендә үҙ эшен асҡан йүнселдәр, шәхси ихатала ат тотҡан кешеләр менән берлектә район хакимиәтенең ауыл хужалығы идаралығында һөйләшеү булды. Сарала шулай уҡ юл хәүефһеҙлеге инспекцияһы, район ветеринария станцияһы һәм башҡа тармаҡ вәкилдәре ҡатнашты.
Әбйәлил районы хакимиәте башлығының беренсе урынбаҫары Ғәлим Солтанов әйтеүенсә, районда йылҡысылыҡ тармағы йылдам үҫешә. Былтыр 658 тонна ҡымыҙ етештерелгән, 817 тонна йылҡы ите һатылған, 100 бейәнән 90 баш ҡолон алынған. Йыл һайын шәхси ихаталарҙа аттарҙың артыуы күҙәтелә.
– Һәр йортта тиерлек йылҡы малы бар. Күптәре ҡыш буйы тибенлектә йөрөп сыға. Яҙ етеү менән шәхси секторҙа йылҡы көтөү эше алып барылмай, шунлыҡтан йыл һайын күп кенә фермерҙарҙың сәсеүлектәре тапала, уңыш юҡҡа сыға. Юлға сығып, үлем осраҡтарына сәбәпсе булған малдарҙың хужаһы ла табылмай, уны күреүсе, таныусы ла булмай. Был тәңгәлдә, ҡыҙғанысҡа ҡаршы, беҙҙең район беренсе урында, шуға күрә быйылдан башлап ат көтөү буйынса талап етди буласаҡ, һәр ауылда көтөү ойоштороласаҡ, штрафтар, баҫыуҙы тапаған осраҡта уларҙы бикләү ҙә күҙаллана. Бер-беребеҙҙе дөрөҫ аңлайыҡ, күмәк көс менән генә беҙ был проблемаларҙы йырып сыға аласаҡбыҙ, – тине Ғәлим Наил улы.
Полиция майоры Илһам Килдейәров килтергән мәғлүмәттәр буйынса, былтыр районда 52 малға бәйле юл фажиғәһе теркәлгән. Бигерәк тә бындай хәлдәр Таштимер, Красная Башкирия, Дәүләт, Рауил ауыл биләмәләрендә йыш күҙәтелә.
“Әбйәлил районы ветеринария станцияһы” дәүләт бюджет учреждениеһы начальнигы Рәжәп Ҡарабандин аттарҙы тамғалау (чип ҡуйыу), сит ерҙән ветеринария тикшереүе үтмәгән малды һатып алмау бурысын ҡуйҙы.
Тимәк, һәр хужаның малы тамғалы булһа, ул осраҡта районда дөйөм иҫәптең дә аныҡ буласағы билдәле. Шулай уҡ ниндәйҙер юл фажиғәһендә малды тапатыу йәки аварияға уның ғәйепле булыу осрағы теркәлгәндә, хужаһын табыу күпкә еңелләшәсәк. Ул сағында штраф һалырға йәки яуаплылыҡҡа тарттырырға мөмкин. Кем белә, бәлки, тап шундай ҡаты язалар булғанда ғына, ат хужаһы бер аҙ уйланыр, малды ысынлап та ҡарауыллап торорға кәрәклеген таныр. Ә инде күптән ҡанға һеңгән, ат тибенлектә, иркенлектә йөрөргә тейеш тигән фекерҙең заман үҙгәреү менән юҡҡа сығыуын аңлар.
Шулай уҡ йылҡысылыҡ йүнәлешендә эшләгән йүнселдәр ҙә үҙ фекерҙәрен белдерҙе, теләктәрен әйтте. Әйткәндәй, уларҙың күпселеге был йәһәттән эш башлаған да инде. Көтөү өсөн уларҙың үҙ ерҙәре һәм көтөүселәре бар.
Әле әйтеп үтеүебеҙсә, быйыл Әбйәлил ере республика буйынса ҡымыҙ етештереүселәр конкурсын ҡабул итә. Былтыр “Йоматау” шифаханаһында үткән ярышта Рөстәм Мәхийәнов етештергән ҡымыҙ иң тәмлеһе тип танылды. Бөгөн мәртәбәле сараны ҡабул итеү буйынса эш башланған.
Нисек кенә булмаһын, шәхси ихаталағы ҡаҙмы, һыйырмы йәки атмы – улар өсөн яуаплылыҡ уның хужаһы иңендә, шуға күрә мал көтәһең икән, күршеләреңә, ауылыңа ғына түгел, ауыл хужалығы культураларына, тәбиғәткә лә зыян килтермәҫкә тейешһең. Ә бының өсөн ни бары малыңдың иҫәбен йәшермәй, көтөүгә бирергә кәрәк.
Ғәмһеҙ хужаларҙы бер аҙ уятыу өсөн иң ҡаты язаларҙы ҡулланыу мәле еткәндер. Малдан табыш алырға теләй икәнһең, бар ҡанундарҙы ла теүәл үтә. Тап шундай фекерҙәр яңғыраны Әбйәлилдә үткән кәңәшмәлә. Нисек кенә булмаһын, бөгөн ауыл ерендәге халыҡ өсөн көнүҙәк проблеманы хәл итеүгә бөтә органдар ҙа йәлеп ителергә тейеш. Ауыл кешеләре элек-электән күпләп мал тотоп, уның көсөнә таянып йәшәгән. Артабан да шулай булыр, әммә һәр ерҙә тәртип урынлашырға тейеш.