Һуң башланһа ла, уң булһын

Ер шары сүп-сарға көндән-көн күмелә, хатта океан-диңгеҙҙәр күрер күҙгә күренмәҫ тонналап ҡалдыҡтарҙы үҙенә йәшерә, тупраҡ йылдар буйына йыйылған полиэтилен, пластмассаны “йота” алмай тонсоға, тип күптән инде саң ҡаға экологтар. Планетабыҙ сүп-сарға тамам батмаһын, киләсәк быуындар ҙа ер-һыу ҡәҙерен белеп үҫһен өсөн, ғөмүмән, сәләмәтлекте һаҡлау, тирә-яҡ мөхитте йәмләү, баһалау хаҡына барлыҡҡа килде лә инде илебеҙҙә сүп-сар реформаһы.

Беҙ барыбыҙ ҙа ҡулланған әйберҙәребеҙҙе утилләштерергә кәрәклекте аңларға тейешбеҙ. Мәғлүмәттәргә ҡарағанда, Рәсәйҙәге сүп-сар өйөмдәре дүрт миллион гектарға яҡын ерҙе биләй, был Швейцария һәм Нидерланд биләмәләренә тиң. Өҫтәүенә полигондарҙы файҙаланыу ваҡыты тамамлана, сүп-сар торған һайын яңы ерҙәрҙе “яулай”. Ошоға тиклем илдә ҡалдыҡтар менән эшләү сәйәсәте алып барылманы, ә бит уның киләсәктә ярайһы табыш килтергән тармаҡҡа әүерелеүе бик ихтимал.

Реформаға ярашлы, республикабыҙҙа ла был йәһәттән тәүге аҙымдар яһала, ҡалдыҡтарҙы сортҡа айырған, эшкәрткән өс экотехнопарк төҙөү планлаштырыла. Ә урындарҙа хәл нисек? Европа кимәлендә эште ойоштороу өсөн беҙгә күпме ваҡыт кәрәк булыр? “Теге”ләрҙәге таҙа урамдарға, төҙөк ҡалаларға, сүп-сарҙы мотлаҡ сортҡа айырып, уны аҡсаға әйләндереү оҫталығына ҡарап, әлегә беҙгә һоҡланырға, ғәжәпләнергә генә ҡала. Ә бит ҡалдыҡтар менән оҫта эш итеүгә улар ҙа байтаҡ йылдар дауамында килгән, етешһеҙлектәрҙе бөтөрөү өсөн яңы юлдар эҙләгән, юлға һалған һәм һөҙөмтәгә өлгәшкән. Барыһына ла ваҡыт, теләк кәрәк.

Йәмле Ҡыйғы тарафтарына сәфәр барышында 2019 йыл­дың 1 ғинуарынан көсөнә ингән ҡаты коммуналь ҡалдыҡтар менән эш итеүҙең өр-яңы сис­те­маһы хаҡында ла белештек, халыҡтың уға мөнәсәбәте, кәйе­фе менән таныштыҡ. Дөйөм­ләштереп әйткәндә, донъя­быҙ­ҙы йәмһеҙләгән сүп-сарҙан арыныуға, тәртип урынлаш­ты­рыуға кем ҡаршы булһын инде?

– Был эште элегерәк башла­ғанда яҡшыраҡ булыр ине, әлбиттә. Күптән өлгөрөп еткән мәсьәлә, – тине Ҡыйғы районы хакимиәте башлығының төҙө­лөш һәм иҡтисад мәсьәләләре буйынса урынба­ҫары Таһир Хәбиров. – Әммә бөтә тейешле майҙансыҡтарҙың, кәрәкле контейнер-бункерҙарҙың әҙер булмауы, аҡсаға ҡытлыҡ эште тот­ҡарлай. Халыҡҡа матди яҡтан ауырлыҡ килмәһен өсөн контейнер майҙансыҡтарын эшләү, хеҙмәтләндереү муниципа­ли­теттарға йөкмәтелде, был хеҙ­мәттәргә киткән сығым тарифҡа индерелмәгән.

Ҡаты коммуналь ҡалдыҡ­тарҙы йыйыу, транспорт менән ташыу, эшкәртеү, утил­ләште­реү, зарарһыҙландырыу төбәк операторҙары иңендә. Былтыр сентябрҙә Рәсәй Хөкүмәтенең контейнер майҙансыҡ­тарын муниципалитеттарға беркетеү тураһындағы ҡарары сыҡты, әммә сүп һауыттарының үҙен кем һатып алырға тейешлеге тура­һында һүҙ булманы. Тор­лаҡ кодексында, уларҙы һатып алыу – идарасы компания­лар­ҙың бурысы, тип әйтелә-әйте­леүен, әммә ауыл ерендә бындай идарасылар булманы, сүп-сар йыйыу ойошторолманы, кем нисек, ҡайҙа теләй шунда түкте. Хәҙер ошо “аҡ таптарҙы” бөтөрөү, ойоштороу, халыҡ араһында аңлатыу эшен алып барыу ауыл биләмәләре етәкселәре яуаплылығында.

“Махсус хужалыҡ” муниципаль предприя­тие­һының төбәк операторы вәкиле Вячес­лав Ибәтуллин предприятиелар менән ки­лешеүҙәр төҙөү, ошо мәсьәлә буйынса дә­ғүә­ләрҙе тикшереү, ҡалдыҡты ваҡытын­да өҙөклөкһөҙ сығарыу эштәрен ойоштора. Үрге Ҡыйғыға ингән ерҙә күҙгә ташланған ҙур поли­гон­дың яҙмышы менән дә ҡы­ҙыҡ­һындыҡ. Әлегә ул ваҡыт­лыса файҙа­ла­ныла, тирә-яғы уратып алынған. Бөтә ҡал­дыҡ төбәк операторы тарафынан Мәсәғүт­тәге полигонға илтелә. Вячеслав Рульянович әйтеүен­сә, төньяҡ-көнсығыш төбәктә өр-яңы сүп-сар туплау майҙаны булды­рыласаҡ, сортҡа айырыу эшендә ҡул хеҙмәте файҙала­ныласаҡ. Ә киләсәктә ауыл­дарҙа ла сүп-сарҙы айырым йыйыу технологияһы ҡулла­нылыуы ихтимал.

– Һәр береһе һигеҙ кубометр күләмле 36 бункер урынлаштыра башланыҡ. Аҙаҡ контейнер майҙансыҡтары төҙөләсәк. Уны эшләүҙең дә үҙ рәте, тәр­ти­бе бар. Өс яҡтан кәртәлә­нер­гә, ныҡлы нигеҙе булырға тейеш. Уларҙы ҡайҙа ҡуйыу мәсьәләһен биләмәлә йәшәгән граждандар йыйында хәл итә, сөнки, күреүебеҙсә, бер кем дә өйө эргәһенә сүп-сар ташыуҙы өнәмәй. Барыһын да урта­ға һалып һөйләшергә, кәңәш­лә­шеп эшләргә кәрәк, – ти Йылан­лы ауыл билә­мәһе хакимиәте рәйесе Әнүр Шәңгәрәев.

Һәр биләмәгә бүленгән 500 мең һумды уйлап, маҡсатлы файҙаланырға тырышһа­лар ҙа, бер ни тиклем бурысҡа батырға ла, һәр береһе 34-35 мең тирә­һе торған контейнер етеште­реү­ҙе үҙ өҫтәренә алырға ла тура килгән. Реформаға әҙер­лекһеҙ, аҡса­һыҙ килеп инеү эште тотҡарлаһа ла, уның етди, мөһим бурыс икәнен ҡыйғылар яҡшы аңлай. Планда ғәйәт ҙур эштәр тер­кәлгән: иҫке сүплектәрҙе күмеү, тулыһынса ябыу өсөн байтаҡ көс түгәһе бар. “Бер йыл­дан һуң һәр би­ләмәлә контейнер май­ҙан­сығы торорға, сүп-сар үҙ ваҡытында по­ли­гонға сығарылырға тейеш. Әлегә бөтә шәхси эшҡыуарҙар менән дә килешеү төҙөлөп бөтмәгән”, – ти Вячеслав Рульянович.

Үрге Ҡыйғы ауыл биләмәһе хакимиәте башлығы Натик Арзуман улы әлегә техни­каның етешмәүе, йөк ташыусыларҙың өлгөрмәүен дә йәшермәне. Билдәле инде, әле бөтә ерҙә тигәндәй яҙғы өмәләр дауам итә, ҡороған ағас, ҡыуаҡ ботаҡ­тары, ҡышҡы осорҙа йыйылған ҡый ифрат күп.

Натик Шәмиев беҙҙе өр-яңы контей­нерҙар теҙелгән майҙан­ға алып килде. Һыу йыйылып тор­маһын өсөн был тимер ҡап­тарҙың төбөн бер нисә урындан тишергә лә кәрәк икән. “Үрге Ҡыйғыла алты бункер, 17 контейнер урынлаштырҙыҡ, ә күп фатирлы йорттарға 39 контейнер ҡуйылды. Беҙ барыбыҙ ҙа ауылдарыбыҙҙы төҙөклән­де­реү, һау-сәләмәт, имен мөхит булдырыу яғында. Бынан өс йыл элек торлаҡ-коммуналь ху­жалыҡ йүнәлеше буйынса республикала “Иң төҙөк ауыл биләмәһе” исеменә лайыҡ бул­дыҡ, әле лә абруйҙы төшө­рөргә, һынатырға уйыбыҙ юҡ.

Эш барышында хаталар тө­ҙәтелер, етешһеҙлектәр бөтө­рөлөр, иң мөһиме, халыҡ сара­ның әһәмиәтен яҡшы аңлай.

Бер һүҙ менән әйткәндә, эшебеҙ тауыҡ сүпләһә лә бөтөрлөк түгел. Ҡулдан килмәҫ, китәйемме әллә, тип уҡталып та ҡуйғайным, ебәрмәйҙәр. Хәҙер инде “боҙҙоң” урынынан ҡуҙғалғанын тойғас, һөҙөмтә­һен дә күреп ҡыуанғы килә”, – тип һүҙен шаяртыуға борҙо Натик Арзуман улы.

Ҡыйғы районы.