Радий ХӘБИРОВ: “Бөтәһе лә тыуған яғында эшләргә теләй”

Мәскәүгә китте, Себерҙә эшләй... Бөгөн ошондай һөйләшеүҙе аҙым һайын тигәндәй ишетергә була. Ҡасандыр башлыса ир-ат ҡына Себер тип ағылһа, бөгөн хатта юғары белемле ҡатын-ҡыҙҙарыбыҙ ҙа һалҡын тарафтарға ғаиләһен ҡарарҙай аҡса эшләргә юллана. Һөйөп-һөйөлөп, бер-береһен хәстәрләп йәшәр саҡта тырым-тырағай ғүмер кисерә йәштәр. Бының кире эҙемтәләрен дә күреп, ишетеп торабыҙ. Ғаиләләр тарҡала, күпме бала атайһыҙ үҫә. Күптән түгел, Мәскәү өлкәһенә китеп барған вахта автобусы аварияға осрап, тиҫтәләгән яҡташыбыҙ һәләк булды.

Үкенескә ҡаршы, бығаса юғары вазифалағы етәкселәр араһында вахта менән сит төбәктәргә юлланыусылар хаҡында телгә алған кеше булманы. Республика Баш­лығы вазифаһын ваҡытлыса баш­ҡа­рыусы Радий Хәбиров сираттағы кәңәшмәлә Мәскәү аэропортында осраҡлы рәүештә Башҡортостандан вахта ысулы буйынса эшләп йө­рөүселәр менән осрашып һөйлә­шеүе хаҡында белдерҙе.

– Миңә егеттәр килде – йәштәр, матурҙар, – тине ул. – Башҡортос­тандан ине улар, вахта ысулы буйынса эшләйҙәр. Һөйләшеп киттек. Эйе, уларҙың эш хаҡы насар түгел, бындай аҡсаны беҙҙең предприятиелар, моғайын, тәҡдим итә алмаҫ. Әммә бөтәһе лә тыуған яғында эшләргә теләк белдерҙе. Кафела эшләгән ҡаҡса ҡатын менән дә һөй­ләштек. Баҡтиһәң, ул да Башҡорт­остандан икән. Ҡырғыҙ-Миәкә ауылынан. Вахта менән эшләй.

Артабан Радий Фәрит улы улар менән ҡәһүә эсеүе, нисек йәшәү­ҙәре, ни сәбәпле сығып китеүҙәре хаҡында ҡыҙыҡһыныуын һөйләне. “Иҡтисад күтәрелһә, эш хаҡы артһа, вахта миграцияһы күренеше юҡҡа сығасаҡ. Ауылдарҙы үҫтереү про­грам­маһы – шулай уҡ кешеләрҙе йортонда ҡалдырыуҙың бер алымы. Барлыҡ инфраструктура үҫеш­һә, йорто эргәһендә балалар баҡ­саһы булһа, моғайын, берәү ҙә ғаиләһен ташлап китергә ашҡынып тормаҫ ине”, – тине республика етәксеһе.

Себер... Бер ҡараһаң, халҡыбыҙ был тарафҡа һуңғы осорҙа ғына түгел, бынан 20 – 30 йыл самаһы элек үк юллана башланы. Ул саҡта Көнбайыш Себер нефть ятҡылыҡ­тарын үҙләштереү өсөн унар мең­ләгән Башҡортостан йәштәре йү­нәлде. Дөрөҫ, улар башлыса шунда төпләнде. Эш хаҡтары ла юғары булғас, күптәре республикабыҙ ҡалаларында фатир алып, хаҡлы ялға сығыу менән тыуған яҡтарына ҡайта башланы. Үкенескә ҡаршы, һуңғы тиҫтә йылда Себер, Мәскәү, Санкт-Петербург тип хатта мәктәп йәшендәге сабыйҙары булған йәп-йәш әсәләр китә. Хатта 55 йәшлек ир армия сафтарында бергә хеҙмәт иткән дуҫ егетен Себергә юлланған поезда күреүен ғәжәп итеп һөйләгәйне.

Белгестәр әйтеүенсә, Себергә башлыса ауыл халҡы юллана. Сәбәбе аңлашыла – коллектив хужалыҡтар күптән тарҡалды. Ә ин­де һуңғы йылдарҙағы ауыл­дарға ҡарата мөнәсәбәт был эште тағы ла ҡатмарлаштырҙы. Мәҫә­лән, аҙаҡҡы биш йылда ғына төбәктә 369 мәктәпкә йоҙаҡ элен­гән. Шуның 26-һы ҡалала булһа, 343-ө ауылдарҙа! Шул уҡ ваҡытта күпме дауахана, фельдшер-аку­шерлыҡ пункттары, мәҙәниәт усаҡтары, балалар баҡсалары ябылды. Һөҙөм­тә­лә күпме белгес, уҡытыусы эшһеҙ ҡалды.

Мәктәптәрҙә башҡорт теле һәм әҙәбиәте дәрестәрен ҡыҫҡартыу ҙа миграцияға ҙур өлөш индерҙе. Яҙмышын ауылы менән бәйләгән йәштәр артабан нисек донъя көтөргә тейеш? Күпселеге донъямды бөтәйтәм тип кредит алған, балаларын уҡытаһы бар. Етәксе­ләрҙең, ҡыҫҡартыуға дусар ителгән берәү ҙә эшһеҙ ҡалмаясаҡ, тип вәғәҙәләүе лә буш һүҙ генә булып ҡалды. Һөҙөмтәлә бөгөн юғары белемле һылыуҙарыбыҙ ҡырыҫ тундра шарттарында аш бешерә, һа­уыт-һаба йыуа, һаҡсы булып эш­ләй.

Эйе, илдәге иҡтисади хәл бөгөн күптәрҙе ғаиләһен аҫрарлыҡ эш эҙләп, ил буйлап йөрөргә мәжбүр итә. Юҡ, ил тип кенә әйтеү бигүк дөрөҫлөккә тап килмәҫ. Мин үҙем белгәндән генә әллә күпме танышым сит илдә йөрөй. Дуҫымдың ҡыҙы, БДУ-ның сит телдәр факультетын тамамлап, бер нисә йылға тип Америкаға киткәйне, тормошҡа сығып, тороп ҡалды. Икенсе танышым, фатирға аҡса етештерә алмағас, Италияға юлланды. Өсөнсө белешем Испанияла донъя көтә. Һәр береһе белемле, аҡыллы. Кемдер уларҙы тыуған ерен ал­маштырыуҙа ғәйепләргә ашыҡма­һын ине. Бер генә бирелгән ғүмерҙә һәр кем үҙенең мөмкинлеген баһаларҙай эш, лайыҡлы хеҙмәт хаҡы булыуын теләй.

Күршем Саях ағай Баймаҡтан ине. Заманында авиация институтын тамамлағас, Ҡаҙағстанда яҙмы­шын хәрби һөнәр менән бәйләй. Әммә донъялар үҙгәргәс, тыуған яҡҡа ҡайтырға мәжбүр була. Төплө, алтын ҡуллы был ағай Өфөнән ер алып, ике ҡатлы йорт һалды, әммә йүнле генә эш таба алманы. Хеҙмәт урыны табыла ул, әгәр 10 – 15 меңгә риза булһаң. Ахыры, бына тигән донъяһын һатып, Санкт-Петербургка күсеп китте.

Ауыл халҡы тибеҙ. Ҡала­ны­ҡылар ҙа бөгөн ил буйлап эш эҙләй. Хеҙмәт биржаһы тәҡдим иткән вакансияларға күҙ һалам.

“Өфө йорт төҙөү комбинатына токарь, иретеп йәбештереүсе, йөҙләүсе һәм башҡа һөнәрҙәр­гә эшселәр талап ителә. Эш хаҡы 22 мең һум самаһы”. Тәрбиәсе­ләр, урам һепереүселәргә, уҙа барһа, 15 меңдән артыҡ вәғәҙә итмәйҙәр. Һанай китһәң, бик күп.

Бөгөн бөтә нәмә көндән-көн ҡыйбатлана барған осорҙа был эш хаҡы, дөрөҫөн әйткәндә, йән аҫ­рарлыҡ ҡына, тиер инем. Ярай ҙа ул, электән фатиры булған ғаилә­ләр нисек булһа ла көн күрергә тырыша. Әммә яңы тормош башлаған йәштәр фатир ҙа, машина ла һатып ала алмаясаҡ. Әгәр инде ҡатыны өйҙә бала менән ултырһа, сабыйҙар ауырый баш­лаһа, хәлдәр тағы ла мөш­көл­ләнәсәк.

Бөгөн ҡырағай баҙар шарттарында һәр компания үҙ мәсьәләһен үҙе хәл итә. Ҙур эш хаҡы башлыса төрлө кимәлдәге етәкселәргә түләнә. Күп осраҡта эшсе яҡлау­сы­һыҙ, хоҡуҡһыҙ булып ҡала. Мәҫәлән, танышым бер ойошмала тир түгә. Ағастан һырлап төрлө зат­лы, ҡыйбатлы йыһаз етеш­терәләр. Ғәҙәттә, уларҙы байҙар һатып ала. Һөнәре ҙур оҫталыҡ, сыҙамлыҡ талап итә. Иртәнән кискә ҡәҙәр тир түккән егеткә айына ни бары 20 мең һум эш хаҡы менән хушһынырға тура килә.

Иретеп йәбештереүсе булып эшләгән күршем дә йыш ҡына бер ойошманан икенсеһенә күсергә мәжбүр. Сәбәбе ябай: кинәндереп аҡса түләмәйҙәр, бирһәләр ҙә, өҙөп-йолҡоп ҡына. Ә ғаиләне ҡарарға, балаларҙы уҡытырға кәрәк.

Сит төбәктәргә эш эҙләп юлланыусылар араһында Башҡортостан тәүге урындарҙың береһен биләй. Федераль дәүләт статистикаһы хеҙмәтенең Башҡортостан буйынса территориаль идаралығының бү­лек начальнигы урынбаҫары Ли­дия Әсәнова әйтеүенсә, былтыр Тө­мән өлкәһенә Башҡортостандан 109 мең кеше вахта менән кит­кән. Шуның 71 меңе Ханты-Манси автономиялы округына юл тотһа, 34 ме­ңе Ямал-Ненец автономия­лы округында үҙенә шөғөл тап­ҡан. Күршеләге Силәбе өлкәһенә 12,3 мең кеше юлланған. Ситкә башлыса 28 – 44 йәштәге ирҙәр ағыла. Араларында ҡатын-ҡыҙҙар ҙа етерлек. Башлыса Хәйбулла, Йәрмәкәй, Краснокама, Мәсетле, шулай уҡ Силәбе өлкәһе менән сиктәш райондарҙан ситкә ки­теүселәр күпселекте тәшкил итә.

Әлбиттә, был иҫәпте теүәл генә тип әйтеп тә булмай, ысын­барлыҡта ситкә ағылыусылар тағы ла күберәк, ти белгестәр.

V Бөтә донъя башҡорттары ҡоролтайында Радий Хәбиров йәнә миграция проблемаһын күтәрҙе. “Иҡтисадты үҫтереү, бизнес әүҙем­лекте күтәреү өсөн беҙгә белгестәр кәрәк. Республика өсөн хеҙмәт миграцияһы киҫкен проблема булып ҡала, – тине ул. – Үҙебеҙҙә эш урыны таба алмағанлыҡтан меңәрләгән төрлө һөнәр кешеләре Себергә һәм башҡа төбәктәргә аҡса табырға китә. Беҙ вахта ысулы менән юлланыусыларға үҙебеҙҙә эш урындары булдырып, уларҙы, бында, тыуған яҡҡа, ҡайтырырға тырышасаҡбыҙ.

Бынан тыш, республика мәктәп­тәре сығарылыш уҡыусыларының сирек өлөшө тиерлек федераль университеттары булған башҡа төбәктәргә белем алырға юллана. Шуға ла беҙҙең икенсе ҙур мәсьәлә – беҙҙең төп байлыҡ – кешелек капиталын һаҡлау һәм нығытыу. Беҙгә һәр яҡташыбыҙ, ватан­да­шыбыҙ мөһим. Беҙҙең бындағы халыҡты, айырыуса йәштәрҙе үҙе­беҙҙә ҡалдырыу өсөн шарттар, эш урындары булдырыу, торлаҡ һәм эш хаҡы менән тәьмин итеү кәрәк”.